________________
૧૧૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે સંજીવની નામની જે ઔષધિ છે તે ચરાવવામાં આવે તો આ કૃત્રિમ બળદ પાછો સ્વાભાવિક મનુષ્યરૂપને પામે. વિદ્યાધરી તો ચાલી ગઈ. કઈ વનસ્પતિ એ સંજીવની ઔષધ છે? એ પેલી સ્ત્રી જાણતી નથી. એટલે એણે તો વડલાની આસપાસની બધી જ વનસ્પતિઓ ક્રમશઃ ચરાવી. તેથી, એમાં સંજીવની ઔષધ પણ જેવી ચરવામાં આવી કે તુરંત એ બળદ પાછો મનુષ્ય બની ગયો. આમ, જેમ એ સ્ત્રીને તે પુરુષબળદનું હિત કરવાની બુદ્ધિ હતી અને એ મુજબ હિતકર પ્રવૃત્તિ હતી તેમ ભાવનાજ્ઞાનવાળા મહાનુભાવને સર્વજીવો પર હિતકરબુદ્ધિ હોય છે, અને તદનુરૂપ હિતકર પ્રવૃત્તિ હોય છે. આ પ્રવૃત્તિથી, તે તે જીવોનું પોતપોતાની યોગ્યતાને અનુસરીને હિત થાય છે.
આ ભાવનાજ્ઞાનના પ્રભાવે કેવા હિતકર નિર્ણય થાય છે એ એક શાસ્ત્રીયવાતથી વિચારીએ. એકબાજુ શ્રીદશવૈકાલિક સૂત્ર (૬-૬૨)માં કહ્યું છે કે-“સર્વ શ્રી તીર્થંકરદેવોએ નિત્ય તપોનુષ્ઠાન કહ્યું છે. સંયમને અવિરોધીપણે દેહપાલન થઈ શકે એ રીતે એક ટંક ભોજન (એકાસણું) કરવાની પ્રભુએ દર્શાવેલ વિધિ અહો કેવી સુંદર છે.” આમ આમાં રોજિંદા એકાસણાની પ્રશંસા - ઉપાદેયતા જણાવી છે. બીજી બાજુ
એકાસણાં કરતાં ઉપવાસથી વધારે પ્રચુર કર્મનિર્જરા થાય છે એ વાત શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ છે. એટલે ભાવનાજ્ઞાન જો ન હોય તો આ વાતોમાં પૂર્વાપર વિરોધની સંભાવના કરીને જ અલ્પજ્ઞ તો અશ્રદ્ધા વગેરેનો ભોગ બની જાય. પણ ઉપદેશપદ મહાગ્રન્થના રચયિતા શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજા વગેરેએ આ ભાવનાજ્ઞાનના બળે જ એવો નિશ્ચય કરી આપ્યો છે કે કર્મનિર્જરા વગેરે રૂપ લાભ માટે નિત્ય એકાસણું એ અધિક બળવાન હોવાથી નિત્યકર્તવ્ય છે. આશય એ છે કે પર્વતિથિ વગેરે શાસ્ત્રોક્ત કારણો વિના પણ, નિત્ય એકાશનની ઉપેક્ષા કરીને ઉપવાસ કરવામાં આવે તો સૂત્રપોરિસિ, અર્થપોરિસિ, વૈયાવચ્ચ વગેરે બીજા પ્રચુર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
