________________
તત્ત્વશાસ્ત્ર ઃ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનો સારાંશ
આ બધા પ્રકારના નપુંસકોને દીક્ષા આપવાનો આગમમાં નિષેધ છે, તોપણ તે સ્વતઃ દીક્ષિત થઈને એકાકી વિચરણ કરી મોક્ષમાં જઈ શકે છે અથવા આગમવિહારી શ્રમણો એમને દીક્ષા આપી સ્વતંત્ર વિચરણ કરાવી શકે છે. આ રીતે વિચરણ કરીને તે સિદ્ધ થઈ શકે છે. તેનાથી નપુંસક લિંગ સિદ્ધનો ભેદ સાર્થક થાય છે. જેમ કે ચાંડાલ જાતિના હરિકેશી મુનિ સ્વતઃ દીક્ષિત થઈ મોક્ષ ગયા. (૧૧) સ્વલિંગ સિદ્ઘ :– જિનેશ્વર ભગવંત પ્રરૂપિત જે સર્ચલ કે અર્ચલ લિંગ વેષમાં જે સિદ્ધ થાય છે તે સ્વલિંગ સિદ્ધ છે. જેમ કે– ગૌતમાદિ.
૮૩
(૧૨) અન્યલિંગ સિદ્ઘ :- પરિવ્રાજક, તાપસ વગેરે અન્ય દર્શનિઓની વેશ ભૂષામાં જે સિદ્ધ થાય છે તે અન્ય લિંગ સિદ્ધ છે અર્થાત્ પરિણામોની ધારા શુદ્ધ શુદ્ધતમ થતાં થતાં ગુણ શ્રેણીની વૃદ્ધિ કરી કોઈ જીવ અન્યલિંગમાં સાતમા આઠમા યાવત્ ૧૩મા ૧૪મા ગુણસ્થાનને પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધ થઈ શકે છે.
(૧૩) ગૃહસ્થ લિંગ સિદ્ઘ ઃ- ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહીને કોઈ જીવ ભાવ શ્રેણીની વૃદ્ધિ પામીને સંયમ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે અને તેઓ સંપૂર્ણ કર્મ ક્ષય કરી સિદ્ધ થઈ જાય છે, તેઓ ગૃહસ્થ લિંગ સિદ્ધ છે. જેમ કે– મરુદેવા માતા.
અન્ય લિંગમાં અને ગૃહસ્થ લિંગમાં ભાવ સંયમ આવે અને જેનું આયુષ્ય અલ્પ હોય કે બીજું કોઈ કારણ હોય તો તે અન્ય લિંગમાં સિદ્ધ થાય છે. જો તેનું આયુષ્ય દીર્ઘ હોય અને બીજી કોઈ પણ પરિસ્થિતિ ન હોય તો તે પોતાના અન્ય લિંગને અને ગૃહસ્થ લિંગને છોડી સ્વલિંગ ધારણ કરીને વિચરણ કરે અને તે સ્વલિંગથી જ સિદ્ધ થાય ત્યારે તેની ગણતરી પણ સ્વલિંગ સિદ્ધમાં જ થાય છે.
--
૧૪ એક સિદ્ઘ :– એકાકી સિદ્ઘ થનારા. જેની સાથે કોઈસિદ્ધ થતા નથી, તે એક સિદ્ધ છે. જેમ કે- ભગવાન મહાવીર.
૧૫ અનેક સિદ્ઘ ઃ— જે અનેકના સમૂહોની સાથે સંથારો કરીને સાથે આયુ સમાપ્ત થતાં સિદ્ધ થાય છે તે અનેક સિદ્ધ છે. જેમ કે– ભગવાન ઋષભદેવ. અજીવના ૫૬૦ ભેદ :
અરૂપી અજીવના ૩૦ અને રૂપી અજીવના ૫૩૦ ભેદ છે. ધર્માસ્તિકાય આદિ ચાર અરૂપી અજીવના સ્કંધાદિ કુલ ૧૦ ભેદ છે. જેમ કે ધર્માસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ; અધર્માસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ; આકાશાસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ; એ નવ અને દસમો કાલ અને આ ચારે અજીવના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ગુણ એમ ૫-૫ પ્રકાર હોવાથી ૪૪૫ ૨૦ ભેદ થાય છે. આ બધા મળીને કુલ ૧૦+૨૦ = ૩૦ ભેદ થાય.
=
રૂપી અજીવ(પુદ્ગલ)ના ૫૩૦ ભેદ :
મૂળ ભેદ ૫ વર્ણ— ૧ કાળો, ૨ નીલો, ૩ લાલ, ૪ પીળો, ૫ સફેદ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org