________________
૨૧૦
કલ્પસૂત્ર આત્માના અસ્તિત્વને પ્રમાણિત કરે છે. આવા પરસ્પરવિરોધી વિધાનના કારણે જ આવી શંકા ઉત્પન્ન થાય છે કે ક્યા વાકયને પ્રામાણિક માનવામાં આવે!”
મહાવીર – “ઇન્દ્રભૂતિ! જેવો તમે “વિજ્ઞાનઘન” શ્રુતિવાક્યનો અર્થ સમજે છે, વસ્તુતઃ તેવો તેનો અર્થ નથી. તમે વિજ્ઞાનધનને અર્થ ભૂત સમુદાયથી ઉત્પન્ન “ચેતના પિંડ” કરે છે પરંતુ “વિજ્ઞાનઘન’ને સાચે અર્થ વિવિધ જ્ઞાન પર્યાયથી છે. આત્મામાં પ્રતિપળ, પ્રતિક્ષણ, નિત્ય-નવીન જ્ઞાનપર્યાયોને આવિર્ભાવ થાય છે અને પૂર્વકાળના જ્ઞાનપર્યાયેનો વિનાશ થાય છે, જ્યારે કોઈ એક પુરુષ ઘડાને જોઈ રહેલ છે, તેનું ચિંતન અને મનન કરી રહેલ છે તે વખતે આત્મામાં ઘટ વિષયને જ્ઞાનપગ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને અમે ઘટવિષયક જ્ઞાન પર્યાય કહીએ છીએ. જ્યારે તે જ પુરુષ ઘટ પછી પટ વિગેરે અન્ય પદાર્થોને જુએ છે ત્યારે તેને પટ વિગેરેનું જ્ઞાન થાય છે અને પૂર્વકાલીન ઘટજ્ઞાન પર્યાય નષ્ટ થઈ જાય છે. વિવિધ પદાર્થવિષયક જ્ઞાનના પર્યાયથી જ વિજ્ઞાનધન (વિવિધ પર્યાને પિંડ) કહેવાય છે જેની ઉત્પત્તિ ભૂતના નિમિત્તથી થાય છે. અહીં ભૂત શબ્દને અર્થ પૃથિવ્યાદિ પંચભૂત નહિ, પરંતુ પ્રમેય છે. જડ અને ચેતન વગેરે સમસ્ત શેય પદાર્થ છે.”
બધા શેયપદાર્થો આત્મામાં પોતાના સ્વસ્વરૂપથી પ્રતિભાસિત થાય છે. જેવી રીતે ઘટ ઘટ રૂપમાં અને પટ પટ રૂપમાં. આવા જુદા જુદા પ્રતિભાસને જ જ્ઞાનપર્યાય કહે છે. જુદા જુદા શેના નિમિત્તથી વિજ્ઞાન ઘન (જ્ઞાન પર્યાય) ઉત્પન્ન થાય છે અને તે કાળમાં તે પર્યાય નષ્ટ થઈ જાય છે.
ન વેલ્ય સંજ્ઞાતિ” વાક્યને અર્થ “પરલોક નહિ એવો નહિ પરંતુ પૂર્વપર્યાયની સત્તા નહિ, એવો છે. જ્યારે પુરુષમાં ઉત્તરકાળને જ્ઞાનપર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પૂર્વકાળને જ્ઞાનપર્યાય નષ્ટ થઈ જાય છે કેમ કે કઈ પણુ દ્રવ્ય કે ગુણના ઉત્તર પર્યાયના સમયે પૂર્વ પર્યાયની સત્તા રહી શક્તી નથી તેથી “ન છે સંજ્ઞાતિ' કહ્યું છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
