Arhat Darshan Dipika

SR No.: 004886
Original Sutra Author: N/A
Author: Mangalvijay, Hiralal R Kapadia
Publisher: Yashovijay Jain Granthmala
Publication Year: 1932
Total Pages: 1296
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 26 MB

Page 263

૧૮૪
જીવ-અધિકાર.
[ પ્રથમ
પ્રત્યક્ષ પ્રત્યભિજ્ઞાનની ગરજ સારી શકે તેમ નથી. મરણની સહાયતાથી પ્રત્યક્ષ આ જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે એમ કહેવું એ એક જાતનું સાહસ છે, કેમકે પ્રત્યક્ષમાં એવું સામર્થ્ય નથી કે તે પ્રત્યભિજ્ઞાનના કાર્ય-ક્ષેત્રમાં ઝંપલાવે. પ્રત્યેકની પિતાના વિષયમાં જ પ્રવૃત્તિ સંભવે છે. શું અંજનયુક્ત નેત્ર પણ દૂરવર્તી રૂ૫ ઉપરાંત તેના અવિષયરૂપ ગંધનું ગ્રહણ કરી શકે કે જે આ પ્રમાણેના વિરોધ-જનક પ્રસંગ તરફ દુર્લક્ષ્ય રાખવાને કદાગ્રહ કેઈ કરે તે અનુમાન પ્રમાણ પણ હવામાં ઉડી જશે, કેમકે એ પરત્વે પણ એમ શું ન કહી શકાય કે વ્યાપ્તિ-મરણાદિની મદદથી પ્રત્યક્ષ જ પરોક્ષ અગ્નિનું જ્ઞાન કરાવે છે?
પ્રમાણુનય (પરિ. ૩)ના નિમ્નલિખિત સાતમા સૂત્રમાં તર્કનું લક્ષણ એમ આપવામાં આવ્યું છે કે
" उपलम्भानुपलम्भसम्भवं त्रिकालीकलितसाध्यसाधनसम्बन्धाद्यालम्बनं इदमस्मिन् सत्येव भवतीत्याद्याकारं संवेदनमूहापरनामा तकः " અર્થાત ઉપલભ કે અનુપલંભ દ્વારા ઉત્પન્ન થતું અર્થાત અનુભવ કરાયેલી કે નહિ કરાયેલી એવી
વસ્તુઓનું સમીક્ષણ કરવાથી ઉદ્ભવતું, ત્રણે કાળના સાધ્ય અને તર્કનું લક્ષણ સાધનના સંબંધ વગેરેને આશ્રય લેનારું અને આ હોય ત્યારે જ
હોય એવા સ્વરૂપવાળું જ્ઞાન તે “તક છે.આનું બીજું નામ “ઊહ છે. વ્યાપ્તિ–
આપણે અનુભવ ઉપરથી સમજી શકીએ છીએ કે જે જન્મે છે તે મરે છે. એ કઈ પણ દેશ નથી કે જ્યાં અમુક પ્રાણી જન્મે છે છતાં તે મર્યો ન હોય. આથી આપણે એમ બેધડક સ્વીકારીએ છીએ કે જે જે જન્મે છે તે મરે. આ પ્રમાણેને જન્મ અને મરણને પરસ્પર સંબંધ તે સહચાર” કહેવાય છે. આના સમર્થનાથે ધૂમ અને અગ્નિનું સુપ્રસિદ્ધ દષ્ટાન્ત વિચારીએ. જ્યાં જ્યાં ધૂમ છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે. એ કઈ પણ ધૂમવાનું પ્રદેશ નથી કે જ્યાં અગ્નિ ન હોય. આવે તે ધૂમ અને અગ્નિને પરસ્પર સંબંધ અથવા જન્મ અને મરણને સંબંધ તે “સહચાર” કહેવાય છે.
૧ સરખા મીમાંસાહાક( સ. ૨, . ૧૧૪)ને નિમ્નલિખિત મુદ્રાલેખ –
safરા દg:, હાથનતિgમાતા
दूरसूक्ष्मादिवृष्टौ स्यात् , न रूपे भोप्रवृत्तिता ॥" ૨ સાથ અને સાધનના સંબંધને-અવિનાભાવને “વ્યાપ્તિ' કહેવામાં આવે છે. ૩ “ વગેરેથી વાચ-વાચક ભાવ સમજો.
૪ વ્યાખના આરોપથી વ્યાપકને આરોપ તે “તક છે. એના ન્યાય-દર્શનમાં (૧) વ્યાઘાત, (૨) આત્માશ્રય, (૩) ઇતરેતરાશ્રય, (૪) ચક્રકાશ્રય, (૫) અનવસ્થા, (૬) પ્રતિબન્ધી, (૭) કલ્પના, (૮) ગૌરવ, (૯) ઉત્સર્ગ, (૧અપવાદ અને (૧૧) વૈજાત્ય એમ અગ્યાર બે પાડેલા છે.