________________
જીવ-અધિકાર.
[ પ્રથમ અર્થાત (૧) ગતિ, (૨) ઈન્દ્રિય, (૩) કાય, (૪) રોગ, (૫) કષાય, (૬) વેદ, (૭) લેહ્યા, (૮)
સમ્યકત્વ, (૯) જ્ઞાન, (૧૦) દશન, (૧૧) ચારિત્ર, (૧૨) આહાર ગતિ
(૧૩) ઉપગ એ તેર અનુગ-દ્વારને વિષે સમ્યકત્વની
યથાસંભવ પરૂપણ કી. કહેવાની મતલબ એ છે કે ગતિ આદિ પરત્વે પૂર્વે સમ્યક્ત્વ પામેલા (પ્રતિપન્ન) જીવને તેમજ તે ગતિ આદિમાં પામતા (પ્રતિપદ્યમાન) જીવને વિચાર છેડે ઘણે અંશે આ પ્રમાણે છે. નરકાદિ ચાર ગતિમાં સમ્યકત્વ પામેલા અને પામતા એમ ઉભય પ્રકારના જી છે. નરકગતિમાં, તિર્યંગ-ગતિમાં તેમજ દેવગતિમાં ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિકને સદભાવ છે, જ્યારે મનુષ્ય-ગતિમાં આ બે ઉપરાંત આપશમિક પણ છે. એકેન્દ્રિમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન નથી તેમજ પ્રતિપદ્યમાન પણ નથી. શ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય,
ચતુરિન્દ્રય અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય કે ન ઇન્દ્રિય દ્વાર પણ હોય, પરંતુ આ જી પૈકી સાસ્વાદન સમ્યકત્વ પામનાર તે
કેઈ નથી. સંસી પંચેન્દ્રિમાં બને છે.
પૃથ્વી -કાય, જલ-કાય, અગ્નિ-કાય, વાયુ-કાય અને વનસ્પતિ-કામાં બેમાંથી એકને
પણ સંભવ નથી. ત્રસ–કાય પૈકી કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, કાય-દ્વાર
અસંસી પંચેન્દ્રિયમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય પરંતુ પ્રતિપદ્યમાન હોય
નહિ, સંસી પંચેન્દ્રિય પરત્વે તે બંનેને સંભવ છે. કેવળ કાયયોગવાળા એવા પૃથ્વી-કાયથી વનસ્પતિ–કાય સુધીના જેમાં બંને નથી; કાયિક
અને વાચિક એમ ઉભય વેગવાળા કન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય યોગ-દ્વાર
અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય, પરંતુ પ્રતિપદ્ય
માન હોય નહિ. માનસિક, વાચિક અને કાયિક એ ત્રણે વેગવાળામાં બંનેને સદભાવ છે.
૧ આ પ્રમાણે તેર દ્વારા તત્ત્વાર્થ -ભાણ ( ૦ ૬૩)માં સુચવેલાં છે. તાવાર્થ-બૃહદવૃત્તિ (પૃ૦ ૬૪)માં ભાપક, પરિત્ત આદિને પણ ઉલ્લેખ છે, પરંતુ તેનો આ તેરમાં કથંચિત સમાવેશ થત હોવાથી ભાગ્યકારે તેને પૃથક નિર્દેશ નહિ કર્યો હોય એમ ટીકાકારે કહ્યું છે. અત્ર આદિથી શું સમજવું તેમજ ટીકાકારના કથનની પ્રતીતિ થાય તે માટે આવશ્યકની નિયુક્તિ (પત્રાંક ૧૪) ગત નિમ્નલિખિત ગાથાઓ ઉપસ્થિત કરવામાં આવે છે-
" गइ इंदिए य काए जाए वेप कसाय ले मासु ।
सम्मत्त नाण दंसण संजय उवओग आहार ॥१४॥ भासग परित्त पजत सुहमें सप्णी य होइ भव चरिमे ।
મfમળવોરિઝનાળ મfજ ઘણુ કાણુ છે || ” આ વીસ અનયોગ દ્વારા પૂર્વક મતિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ શ્રીહારિભદ્રીય ટીકા (પત્રક ૧૯-૨૧)માં છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org