________________
ઋષભપંચાશિકા
विष्टुम्भ
વિશ્વમ્ભક એ અર્થના 'પાંચ ઉપક્ષેપક પૈકી એક છે. અતીત અને અનાગત કથાઓનો સૂચક, કથાને સંક્ષિપ્ત કરવાવાળો જે અંક તે ‘વિશ્વમ્ભક’ છે. આના શુદ્ધ અને સંકીર્ણ એવા એ પ્રકારો છે. જે વિશ્વમ્ભકમાં એક કે બે મધ્યમ પાત્ર ભાગ લેતા હોય તે ‘શુદ્ધ' કહેવાય છે, જ્યારે જેમાં નીચ તેમજ મધ્યમ પાત્રા ભાગ ભજવતા હોય તે ‘સંકીર્ણ' કહેવાય છે. આ વાત साहित्यदर्पण (५०६, सो० ५४ - ५६ ) उपरथी ले शाय छे, उभडे त्यां ऽधुं छे –
૫૨
"अर्थोपक्षेपकाः पञ्च, विष्कम्भक प्रवेशको । चूलिका -ऽङ्कावतारोऽथ, स्यादङ्कमुखमित्यपि ॥ ५४ ॥ वृत्तवर्तिष्यमाणानां, कथांशानां निदर्शकः । सङ्क्षिप्तार्थस्तु विष्कम्भ, आदावकस्य दर्शितः ॥ ५५ ॥ मध्येन मध्यमाभ्यां वा, पात्राभ्यां सम्प्रयोजितः । शुद्धः स्यात् स तु सङ्कीर्णो, नीच-मध्यमकल्पितः ॥ ५६ ॥"
30
ॐ 法
इदानीं देवगतिमधिकृत्याह - दिट्ठा रिउरिद्धीओ, आणाउ कया महडिअसुराणं । सहिआ य हीणदेव - तणेसु दोगच्चसंतावा ॥ ४६ ॥
[ दृष्टा रिपुऋय आज्ञाः कृता महर्द्धिकसुराणाम् । सोढौ च हीनदेवत्वेषु दौर्गत्यसन्तापौ ॥ ]
प्र०वृ० - दिट्ठति । हे सकलसुरचक्रशक्र ! स्वामिन्! मया सुरगतिगतेनापीदमिदमनुभूतमिति । अनुभवस्वरूपमाह - दिट्ठा - दृष्टा रिपूणां - अरातीनामृद्धयः- सम्पदः, रिपुऋद्धीः तावत् दृष्ट्वा भवति हि परस्परं प्राग्भववैरिणां मत्सरभरश्च
Jain Education International
"वरं देशपरित्यागो, वरं नेत्रापकर्षणम् ।
स्वापमानित शत्रूणां न पुनर्वीक्षिताः श्रियः ॥ १ ॥”
[ श्रीधनपाल
तथा आणा० महती ऋद्धिर्येषां ते महर्द्धिकाः सुरास्तेषां आज्ञाः - शासनानि ताः कृतानिवर्तिताः । कारयन्ति हि स्वकार्याणि बलादाक्रम्य बलिनः किङ्करानाभियोगिकसुरान सुरसत्तमाः, बलवत्तराक्रान्तिदुःखे च मरणजन्यमन्युं तृणायापि न मन्यन्ते मा भवताम् ( मानधनाः ? ) अत एवोक्तम् -
" शक्यः शैलाग्रतः पातः, शक्यं च विषभक्षणम् । एका न शक्यते सोदु - माक्रान्तिर्बलवत्तरैः ॥ १ ॥”
१ विष्कुम्भ, प्रवेश, यूजिअ, संभवतार भने भुसे पांच छे.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
