Rushabh Panchashika

SR No.: 004848
Original Sutra Author: Dhanpal Mahakavi
Author: Hiralal R Kapadia
Publisher: Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund
Publication Year: 1933
Total Pages: 314
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Religion
File Size: 19 MB

Page 184

૧૫૧
વિ]િ
ऋषभपश्चाशिका. અંક-વિચાર
અંકને માટે સાહિત્યદર્પણ (૫, ૬, શ્લો. ૧૨-૧૯)માં નીચે મુજબનું સ્વરૂપ નજરે પડે છે –
"प्रत्यक्षनेतृचरितो, रसभावसमुज्वलः । भवेदगूढशब्दार्थः, क्षुद्रचूर्णकसंयुतः ॥ १२ ॥ विच्छिन्नावन्तरैकार्थः, किञ्चित्संलग्नविन्दुकः । ગુ જ થમિક શાથiદતિમાસ ૨ | શરૂ नानाविधानसंयुक्तो, नातिप्रचुरपद्यवान् ।। आवश्यकानां कार्याणा-मविरोधाद् विनिर्मितः ॥ १४ ॥ नानेकदिननिवर्त्य-कथया सम्प्रयोजितः । आसन्ननायकः पात्र-युतस्त्रिचतुरैस्तथा ॥ १५ ॥ दूराह्वानं वधो युद्धं, राज्यदेशादिविप्लवः । विवाहो भोजनं शापो-सौ मृत्यू रतं तथा ॥ १६ ॥ दन्तच्छेद्यं नखच्छेद्य-मन्यद् बीडाकरं च यत् । शयनाधरपानादि, नगराधवरोधनम् ॥ १७ ॥ स्नानानुलेपने चैभि-वर्जितो नातिविस्तरः । देवीपरिजनादीना-ममात्यवणिजामपि ॥ १८ ॥ प्रत्यक्षचित्रचरितै-युक्तो भावरसोद्भवैः ।
अन्तनिष्कान्तनिखिल-पात्रोऽङ्क इति कीर्तितः ॥ १९ ॥" અર્થાત્ જેમાં નાયકનું ચરિત્ર સ્પષ્ટ હોય, જે રસ અને ભાવથી પરિપૂર્ણ હોય, જેમાં ગુઢાર્થક શબ્દ ન હોય, જેમાં નાના નાના ચૂર્ણક (સમાસથી રહિત ગદ્ય) હોય, અવાન્તર કાર્ય જેમાં પૂરું થઈ જતું હોય, કિન્તુ બિન્દુનો લેશ તો અવશિષ્ટ રહેતો હોય, જેમાં ઘણાં કાર્યોની સંકીર્ણતા ન હોય તેમજ બીજનો જેમાં નાશ થતો ન હોય, જે અનેક પ્રકારનાં સંવિધાનથી યુક્ત હોય, પરંતુ જેમાં બહુ પો ન હોય તે “અંક” કહેવાય છે. આ અંકમાં સહ્યાદિક આવશ્યક ક્રિયાનો વિરોધ ન હોવો જોઈએ, તેમજ જે કથા ઘણા દિવસે પૂરી થઈ હોય તેને એક જ અંકમાં કહી દેવી ન જોઈએ. વળી નાયક સર્વદા સમીપ રહે તેમજ ત્રણ ચાર પાત્રથી પરિવૃત રહે. દૂરથી બોલાવવું. વધ, યુદ્ધ, રાજ્ય-
વિપ્લવ, દેશ-વિપ્લવ વગેરે, લગ્ન, ભોજન, શાપ, મલભાગ, મરણ, રમણ, દન્તક્ષત, નખક્ષત, શયન, અધર પાનાદિક લજજાકારી કાર્ય, નગર વગેરેનો રો, સ્નાન, ચન્દનાદિનું વિલેપન એ વાતો અંકમાં પ્રત્યક્ષ બતાવવી ન જોઈએ. અંક બહુ મોટો ન હોવો જોઈએ. દેવી તથા પરિજન (સેવક વર્ગ), મસ્ત્રી, વૈશ્ય વગેરેના ભાવપૂર્ણ અને રસ-પૂર્ણ ચરિત્રેથી એ ચુત હોવો જોઈએ. વળી એની સમાપ્તિમાં સર્વ પાત્રા નીકળી જવા જોઈએ.