Page Text
________________
૧૫૦ પષભપંચાશિકા
[શીષભાઈત્યાદિ દશ ભેદો છે. આ વાતની સાહિત્યદર્પણ સાક્ષી પૂરે છે, કેમકે તેના છઠ્ઠા પરિચ્છેદમાં કહ્યું પણ છે કે
"दृश्यश्रव्यत्वभेदेन, पुनः काव्यं द्विधा मतम् । दृश्यं तत्राभिनेयं तद्-रूपारोपात् तु रूपकम् ॥ १॥ "नाटकमथ प्रकरणं भाण-व्यायोग-समवकार-डिमाः।
T-S-વશ્યઃ રમતિ પણ શ . રૂ નાટકનું લક્ષણ– નાટકનું લક્ષણ ત્યાં નીચે મુજબ દર્શાવ્યું છે –
"नाटकं ख्यातवृत्तं स्यात्, पञ्चसन्धिसमन्वितम् । विलासादिगुणवद् , युक्तं नानाविभूतिभिः ॥ ७ ॥ सुखदुःखसमुद्भूति, नानारसनिरन्तरम् । पञ्चादिका दशपरा-स्तत्राङ्काः परिकीर्तिताः॥ ८॥ प्रख्यातवंशो राजर्षि-धीरोदात्तः प्रतापवान् । दिव्योऽथ दिव्यादिव्यो वा, गुणवान् नायको मतः ॥९॥ एक एव भवेदङ्गी, शृङ्गारो वीर एव वा। अङ्गमन्ये रसाः सर्वे, कार्यो निर्वहणेऽद्भुतः ॥ १० ॥ चत्वारः पञ्च वा मुख्याः, कार्यव्यापृतपूरुषाः ।
गोपुच्छाग्रसमाग्रं तु, बन्धनं तस्य कीर्तितम् ॥ ११॥" અર્થાત્ નાટકનું વૃત્ત (કથા) પ્રસિદ્ધ હોવું જોઈએ. સર્વથા કલ્પિત કથા નાટકમાં કામ લાગે નહિ. નાટકમાં વિલાસ, સમૃદ્ધિ વગેરે ગુણો તેમજ અનેક પ્રકારનાં ઐશ્વર્યનાં વર્ણનો હોવાં જોઈએ. સુખ-દુઃખની ઉત્પત્તિનું દર્શન તેમજ વિવિધ રસની પૂર્ણતાથી એ અલંકૃત હોવું જોઈએ. નાટકમાં પાંચથી માંડીને દશ સુધી અંકો હોઈ શકે છે. પ્રસિદ્ધ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલો, ધીરોદાત્ત, પ્રતાપી, ગુણવાન કોઈ રાજર્ષિ કે દિવ્ય અથવા દિવ્ય-અદિવ્ય એવો ગુણ પુરૂષ નાટકનો નાયક હોય છે. શૃંગાર રસ અને વીર રસ એ બેમાંથી ગમે તે એક રસ પ્રધાન હોય છે, જ્યારે બાકીના બીજા રસો અંગીભૂત હોય છે, આ બધાને “નિર્વહણ-સંધિમાં અદ્ભુત બનાવવા જોઈએ. નાટકમાં ચાર કે પાંચ પુરૂષો મુખ્ય ભાગ ભજવનારા હોવા જોઈએ. વળી ગાયના પૂછડાના આગળા ભાગ જેવી નાટકની રચના હોવી જોઈએ.
૧ દુષ્યન્ત જેવા. ૨ શ્રીકૃષ્ણ જેવા. ૩ શ્રીરામચન્દ્ર જેવા કે જે દિવ્ય છતાં પોતાને અદિવ્ય સમજે.
૪ નાટકના અંકો ક્રમશઃ નાના હોવા જોઈએ એવો કેટલાક અર્થ કરે છે, જ્યારે કેટલાક એને એ અર્થ કરે છે કે જેમ ગાયના પૂછડામાં કેટલાક વાળ નાના હોય તો કેટલાક વાળ મોટા હોય તેમ નાટકનાં કેટલાંક કાર્યો મુખ-સન્ધિમાંજ સમાપ્ત થઈ જવાં જોઈએ તો કેટલાંક વધારે લંબાઈ પ્રતિમુખ સંધિમાં પૂર્ણ થવાં જોઇએ.
૫ બીજભૂત અર્થનો આવિષ્કાર કરનાર તે સંધિ છે. સબ્ધિ, વિબોધ, રથન, નિર્ણય, પરિભાષણ, કૃતિ, પ્રસાદ, આનન્દ, સમય, ઉપગૃહન, ભાષણ, પૂર્વવાક્ય, કાવ્ય-સંહાર અને પ્રશસ્તિ એ નિર્વહસંધિનાં ૧૪ અંગ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004848 |
| Book Title | Rushabh Panchashika |
| Original Sutra Author | Dhanpal Mahakavi |
| Author | Hiralal R Kapadia |
| Publisher | Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund |
| Publication Year | 1933 |
| Total Pages | 314 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & Religion |
| File Size | 19 MB |