________________
૧૨
સાધુસામય્યદ્વાત્રિશિકા/સંકલના જ્ઞાનાન્વેિતવૈરાગ્ય સાધુના સમગ્રભાવનું કારણ :
જેમ સાધુના સમગ્રભાવની પ્રાપ્તિમાં તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાન સાક્ષાત્ કારણ છે અને સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાનના ઉપખંભકરૂપે કારણ છે, તેમ જ્ઞાનાન્વિત વૈરાગ્ય પણ તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાનના પ્રકર્ષમાં કારણ છે. તેથી સાધુમાં રહેલો વૈરાગ્ય જ ક્રમે કરીને સાધુના સામર્થ્યનું કારણ છે, તે બતાવવા અર્થે ત્રણ પ્રકારના વૈરાગ્ય બતાવેલ છે :(૧) દુઃખાવિત વૈરાગ્ય, (૨) મોહાન્વિત વૈરાગ્ય અને (૩) જ્ઞાનાન્વિત વેરાગ્ય.
વૈરાગ્ય એટલે સંસારના વિષયોમાં ઈચ્છાનો અભાવ. (૧) દુઃખાન્વિત વૈરાગ્યનું સ્વરૂપ -
જે જીવોને પોતાની ઈચ્છા અનુસારના ભોગોનો અલાભ થયો હોય અને તેના કારણે ત્યાગમાર્ગ ગમે, તેઓને વિષયોની અનિચ્છા ઉત્કટ નથી, પરંતુ અનુત્કટ છે; અને જેમને વિષયોની અનુત્કટ અનિચ્છા હોય તે દુઃખાવિત વૈરાગ્ય છે. (૨) મોહાન્વિત વૈરાગ્યનું સ્વરૂપ :
જે જીવોને ભવનું નિર્ગુણ સ્વરૂપ દેખાયેલું છે, છતાં તત્ત્વને જોવામાં પરમ મધ્યસ્થ દૃષ્ટિ પ્રગટી નથી, તેથી એકાંતવાદને ગ્રહણ કરે છે, તે જીવોનો વિરક્તભાવ મોહાન્વિત વૈરાગ્ય છે. (૩) જ્ઞાનાન્વિત વૈરાગ્યનું સ્વરૂપ :
જે જીવોને સ્યાદ્વાદનો યથાર્થ બોધ થયો છે અને સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિના ઉઘાડને કારણે સંસારનું યથાર્થ સ્વરૂપ દેખાય છે; અને સંસાર વસ્તુતઃ નિર્ગુણ છે, તેથી નિર્ગુણ એવા સંસારને નિર્ગુણરૂપે જોઈને ભવથી વિરક્ત થયેલા છે, અને તત્ત્વને જોવાની મધ્યસ્થ દૃષ્ટિ હોવાથી સંસારના વિષયોથી વિરક્તભાવ ઉત્કટ છે અને માર્ગાનુસારી છે, તેમનો તે વિરક્તભાવ જ્ઞાનાન્વિત વૈરાગ્ય છે.
આ જ્ઞાનાન્વિત વૈરાગ્ય સાધુના સમગ્રભાવનું કારણ છે. વળી દુઃખાન્વિત અને મોહાન્વિત વૈરાગ્ય સામગ્રીને પ્રાપ્ત કરીને જ્ઞાનાન્વિત વૈરાગ્યરૂપે પરિણમન પામે તો કલ્યાણનું કારણ બને, અન્યથા નહિ. વળી દુઃખાવિત વૈરાગ્યવાળા અને મોહાન્વિત વૈરાગ્યવાળા જીવોમાં અસદ્ગહ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
