Page Text
________________
ભાષાંતર
મતિશ્રુતનો વિશેષ વિચાર
[૭૩
ઉપલબ્ધિરૂપ ભાવશ્રુત કહ્યું, અને ત્રીજા વિગ્રહમાં-ભાવશ્રુતોપલબ્ધિમાં ઉપયોગ રહિત બોલનારને દ્રવ્યશ્રુત કહ્યું, અને ઉપયોગ સહિત બોલનારને દ્રવ્ય તથા ભાવ ઉભયશ્રુત જાણવું. તાત્પર્ય એ છે કે – શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ જ શ્રત છે. આ સઘળું વાક્ય વ્યવચ્છેદક હોવાથી નિશ્ચયાર્થે છે. જેમકે - “ચૈત્ર ધનુર્ધરજ છે” આ વાક્યથી ચૈત્ર નામની વ્યક્તિમાં ધનુર્ધરતા સિવાય બીજા ગુણનો અભાવ દર્શાવ્યો છે. એટલે “ચૈત્ર ધનુર્ધર નથી એમ નહિ પણ ધનુર્ધરજ છે.” તેવી જ રીતે શ્રુતજ્ઞાન પણ શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિવાળું જ છે (શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષયવાળું જ છે, પરંતુ શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ તે શ્રત જ છે એમ નહિ; કેમકે જેમ ધનુર્ધર ચૈત્ર છે તેમ બીજા પણ છે, તેમ શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ તો શ્રત અથવા મતિ હોય છે. અવગ્રહ-ઈહાદિરૂપ શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિથી મતિ થાય છે અને શ્રુતાનુસારી શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિથી શ્રુત થાય છે. જો કદી શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિને શ્રુત જ માનવામાં આવે, તો શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિથી મતિજ્ઞાન સર્વથા થાય જ નહિ; પણ તેનાથી (શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિથી) મતિ પણ થાય છે.
શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ સિવાય ચક્ષુ આદિ ચાર ઈન્દ્રિયોપલબ્ધિરૂપ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન છે. માત્ર ચક્ષુઆદિ ચાર ઇન્દ્રિયોપલબ્ધિરૂપ જ્ઞાન તે જ મતિજ્ઞાન છે એમ નહિ પરંતુ અવગ્રહ-ઈહાદિરૂપ શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ પણ મતિજ્ઞાન છે, તેમાં પણ પુસ્તકઆદિમાં લખેલું જે દ્રવ્યશ્રુત તે સિવાયનું સર્વ મતિજ્ઞાન છે; કેમ કે પુસ્તકઆદિમાં લખેલું હોય તે સર્વ મતિજ્ઞાન નથી, કેમ કે પુસ્તકઆદિમાં લખેલું હોય તે સર્વ શબ્દની પેઠે ભાવતનું કારણ હોવાથી દ્રવ્યશ્રુત જ છે.
આ સર્વ વિવેચનથી એ સિદ્ધ થયું કે-કેવળ શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ જ શ્રત છે, એમ નહિ, પરંતુ શેષ ચક્ષુ આદિ ચાર ઈન્દ્રિયોમાં, શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ વિજ્ઞાનરૂપ જે અક્ષર લાભ થાય તે પણ શ્રત છે. વળી માત્ર અક્ષર લાભ થાય એટલાથી જ તે શ્રત ન કહેવાય, કેમકે અક્ષર લાભ તો ઈહા-અપાયાત્મક મતિજ્ઞાનમાં પણ થાય છે. તેથી શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ વિજ્ઞાનરૂપ અક્ષર લાભ તે શ્રુતજ્ઞાન જાણવું.
પ્રશ્ન :- ચક્ષુઆદિ ઈન્દ્રિયોથી થયેલા અક્ષરલાભને પણ શ્રુત કહેવાય, તો પછી શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિજ શ્રત છે” એવો નિશ્ચય ઘટતો નથી, કેમકે – શેષઈન્દ્રિયોપલબ્ધિને પણ આપ શ્રુતપણે કહો છો.
ઉત્તર :- શેષઈન્દ્રિયથી થયેલ અક્ષરલાભ પણ શ્રોસેન્દ્રિયોપલબ્ધિરૂપ જ છે, કારણ કે – એમાં જે અક્ષર લાભ માન્યો છે, તે શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ જ્ઞાનરૂપ માન્યો છે, અને એવા જ પ્રકારની શ્રોસેન્દ્રિયોપલબ્ધિને શ્રુત કહેલ છે. માટે શેષઈન્દ્રિય દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલું જે સાભિલાપ વિજ્ઞાન, તે યોગ્યતા વડે શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ જ માનવી, કેમકે સર્વ અભિલાષ શ્રોસેન્દ્રિયને ગ્રહણ યોગ્ય છે.
પ્રશ્ન :- “શ્રોસેન્દ્રિયોપલબ્ધિ શ્રત છે, અને શેષેન્દ્રિયોમાં પણ જે અક્ષરલાભ તે ધૃતરૂપ છે.” આ ઉભય કથનથી શ્રુતજ્ઞાન સર્વઈન્દ્રિયના નિમિત્તવાળું થયું, વળી “શેષ ઇન્દ્રિયની ઉપલબ્ધિ તે મતિજ્ઞાન અને તુ શબ્દથી શ્રોત્રેન્દ્રિયના અવગ્રહાદિ પણ મતિજ્ઞાન” આ ઉભયકથનથી મતિજ્ઞાન ૧૦
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004648 |
| Book Title | Visheshavashyaka Bhasya Part 1 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Vajrasenvijay |
| Publisher | Bhadrankar Prakashan |
| Publication Year | |
| Total Pages | 682 |
| Language | Gujarati, Prakrit |
| Classification | Book_Gujarati, Agam, Canon, Metaphysics, & agam_aavashyak |
| File Size | 14 MB |