________________
शतक ३.-उद्देशक ३.
भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसत्र.
कसभावित्वेन सामान्यतः सदेति मन्तव्यम् , न तु प्रत्येकापेक्षया-क्रमभा वनां युगपदभावादिति. 'तस्स जीपस्त अंते' ति मर गान्ते. अंतकिरिय'त्ति सकलकर्मक्षयरूपा. 'आरंभइ' ति आरभते पृथिव्यादीन् उपवयति. 'सारंभइ' ति संरभते तेषु विनाशसंकला करोते,
समारंभ शिसमारभते तानेव परितापयति. आह च-" संकप्पो संरंभो परितावकरो भये समारंभो। आरंभो उहवओ सम्बनयाणं विमाणं " इदं च क्रिया-क्रियायतोः कथंविद् अभेदः' इत्यभिधानाय तयोः समानाधिकरणतः सूत्रमुक्तम् . अथ ' तयोः कथंचिद् सोयति ति दर्शयित पूर्वोक्तमेवार्थ व्यधिकरणत आह-आरंभे' इत्यादि. आरम्ने अधिकारणभूते वर्तते जीवः, एवं संरम्भ, समारम्भे च. अनन्तरोक्तवाक्यार्थद्वयानुवादेन प्रकृते योजनामाह-'आरभमाणः, संरभमाणः, समारभमाणो जीवः' इत्यनेन प्रथमो वाक्यार्थोऽनूदितः. 'आरम्भे वर्तमानः' इत्यादिना तु द्वितीयः. 'दुक्खावणयाए' इत्यादी 'ता' शब्दस्य प्राकृतप्रभक्त्वाद-दुःखापनायां मरणलक्षणदुखःप्रापणायाम, अथवा इष्टवियोगादिदुःखहेतुपापणायां वर्तते-इति योगः. तथा शोकाऽऽपनायाम्-दैन्यप्रापणायाम् . 'जरावणयाए' ति शोकातिरेकात शरीरजीर्णताप्रापणायाम्, 'तिप्पावणयाए' त्ति तेपाऽऽपनायाम् , “हिपृऐपृक्षरणार्थी" इति वचनात् शोकातिरेकादेव अश्रलालादिक्षरणप्रापणायाम् . 'पिट्टावणयाए' ति पिट्टनप्रापणायाम् . ततश्च परितापनायां शरीरसंतापे वर्तते.. क्वचित पट्यो-'दक्खणयाए' इत्यादि. तच्च व्यक्तमेव, यच्च तत्र 'किलामणयाए ' ' उद्दावणयाए' इत्यधिकमधीयते तत्र 'किलामणयाए ' त्ति ग्लानिनने. 'उद्दावणयाए 'त्ति उत्वासने.
३. क्रियाना अधिकारथी हवे आ सूत्र कहे छे के, [जीये णं' इत्यादि.] जो के अहीं सामान्य प्रकारे जीव 'नुं ग्रहण कर्यु छेतो पण तो ते जीव, योग (शरीरयोग, मनयोग अने वचनयोग ) वाळो ज लेवो. कारण के योग विनाना जीवने एजन वगरे क्रियाओ होइ शकती नथी. सदा हमेशा, [ 'समियं ' ति ] प्रमाण सहित, [ 'एयइ ' त्ति ] कंपे छे, [ 'वेअइ' त्ति ] विविध रीते कंपे छ, [ चलइ ' ति] एक स्थानथी बीजे एजनादि. स्थाने जाय छे. [ 'फंदंइ 'त्ति ] कांइक चाले छे, " वीजे अवकाशे जइने वळी त्यां ज आवे छे" एम वीजाओ कह छे. [ 'घट्टर त्ति सर्व दिशाओमां चाले छ अथवा बीजा पदार्थनो स्पर्श करे छे, [ 'खुम्भइ ' त्ति ] क्षोभ पामे छे-पृथिवीमा पसे छे--अथवा पृथिवीने क्षोभावे छ वा बीवे छ. उदीरइति प्रबळतापूर्वक प्रेरे छ अथवा बीजा पदार्थनुं प्रतिपादन करे छे. बाकीना किया संबंधी बधा भेदोनो राह करवा कहे छ के.
तं तं भावं परिणमइति ] उत्क्षेपण, अवक्षेपण आकुंचन अने प्रसारण वगरे पर्यायोने पामे छे. ए एजन ( कंपन) वगेरे किया क्रमपूर्वक थाय छे माटे ते हमेशा थाय छे' ए वात सामान्य प्रकारे समजबी. परंतु प्रत्येकनी अपेक्षाए न समजवी. कारण के क्रमपूर्वक थनारी क्रिया एक ज काळे पद शकती नथी. तस्स जीवस्स अंते 'त्ति ] अंत एटले मरणांत, [ 'अंतकिरिय 'त्ति ] सकट कर्गना नाशरूप जे क्रिया ते 'अंतक्रिया'. अन्तक्रिया. [ 'आरंभइ ' त्ति ] आरंभ करे छे अर्थात् पृथिवी वगेरेना जीवोने उपद्रव करे छ, [ ' सारंभइ' त्ति ] संरंभ करे छ.---पृथिवी वगरेना जीवोना नाशनो संकल्प करे छे, [ समारंभइ ' त्ति ] समारंभ करे छ अर्थात् पृथिवी वगेरेना जीवोने दुःख उपजावे छे. कछे के-" संरंभ एट ले हिंसानो संकल्प, समारंभ एटले परिताप उपजावनार प्रवृत्ति अने उपद्रव ए आरंभः ए प्रमाणे सर्व विशुद्ध नयोनुं मत छे. "क्रिया भने क्रियानो करनार' ए बने नोखा नोखा नथी, ए वातने जगाववा माटे आ सूत्र समानाधिकरणपूर्वक कयु छे. वळी 'क्रिया अने क्रियानो करनार' ए वन्ने कोइ रीते नोखा समानाधिकरण नोखा पण, ए वातने जणावया, पूर्वोक्त हकीकतने ज व्यधिकरणपूर्वक कहे छे के, [ 'आरंमे' इत्यादि.] अधिकरणरूप आरंभमां जीव वर्त छ. न्यनिकरण.
प्रमाणे संरंभ अने समारंभमां पण समजवू. आरंभ करतो, संरंभ करतो अने समारंभ करतो जीव' ए वास्यवडे किया अने निपा करनारनो अभेद । एकता] सुचवाय छे. अने आरंभमां वर्ततो' इत्यादि वाक्य वडे क्रिया अने क्रिया करनारनो भेद (जूदाई ) सूचवाय छे. शं०-किया ... अने क्रिया करनारना अभेदने सूचववा माटे मूळमां जणावेलो 'आरंभइ, सारंभइ अने समारंभइ ' नो उल्लेख पूरतो छे, छतां फरीने ते माटे आ बीजो आरभमाणः' विगेरेनो उल्लेख शा माटे कयों छे ? समा०-आ बीजो उल्लेख तो मात्र पहेला उल्लेखनो अनुवाद छे अने तेने पहेला उलेखना
उलखना समाधान. समर्थन माटे जणावलो छ. आ ज प्रकारे 'आरंभे वट्टइ' अने 'आरंभे वट्टमाणे' ए बन्ने उल्लेखो विषे पण समजवानुं छे-प बन्ने उल्लेखो त्रिया अने क्रिया करनारना भेदने सूचवे छे. [दुक्खावणयाए'] मरणरूप दुःख पमाड, अथवा इष्टवियोग वगेरे दुःखना हेतुओ पमाड्या-पदा करवा, तमां व छे. एम संबंध करवो. तथा शेकापना-दीनता पमाडवी, तेमां बर्ते हे, [ 'जूगवगयाए 'त्ति शोकना व शराथी शरीरने जीगता पमाडवी, तेमां वर्त छ, तिपोवणयाए ति शोकनो वधारो थवाथी ज रोवराव अथवा लाळ झराववी, तेमां व छ, 'पिहाव गयाए'त्ति] पीटाववामां अने पछी शरीरने संताप देवामां वर्ते छे. कोइ ठेकाणे [ 'दुश्वमयार' इलादे. ए प्रमाणे पाठ देखाय छ अने ते सट ज छे, .[ 'किलामणयाए, उद्दवणयाए'] ए प्रमाणे , जे अधिक पाठ देखाय छे तेमां [किलामणयाए एटले ग्लानि पमाडवी तेमां. अने [ उद्दावणयाए-त्ति] एटले त्रास उपजाववो तेगां.
१. उक्तार्थविपर्ययमह-जीवेणं' इत्यादि, ‘णो एयइ' त्ति शैलेशीकरणे योगनिरोधाद् नो एजते इति-एजनादिरहितस्त नारम्भादिषु वर्तते. तथा च न प्राणादीनां दु:खापनादिपु. तथा च योगनिरोधाभिवानशुक्लध्यानेन सकलकर्मध्वंसरूपा अन्तक्रिया भवति. तत्र दृष्टान्तद्वयमाह-से जहा' इत्यादि. 'तणहत्वयंति तृणपूटकम्, 'जायतेअंसि' ति बहनौ, 'मसमसाविजा' त्ति शीघ्र दह्यते, इह च दृष्टान्तद्वयस्याऽपि उपनयनार्थः सामर्थ्यगभ्यः, यथा-एवम् एजनादिरहितस्य शुक्लध्यानस्य चतुर्थभेदानलेन कर्मदाह्य
१. प्र. छायाः-संकल्पः संरम्भः परितापको भवेत् समारम्भः । आरम्भ उद्वकः सर्वनयानां विशुद्धानाम:--अगु० २. सरसावो-तत्त्वार्थसूत्रअ.६ सू० ९ “ रम्भः सकपायः संकलाः) परितापनया भवेत् समारम्भः । आरम्भः प्राणि वधः त्रिविधी योगस्ततो शेयः--माप्यः--- अनु.
१. ' एज' आ धातु कंपन अर्थमां वपराय छ. २. आ धातु ( स्पंद् ) बाइक चालवू ' अर्थमां दः-श्रीअभय० ३. 'दुःखापनता' विगेरेमा जे 'ता' शब्द छे ते भावसूचक प्रत्यय छे, किंतु टीकाकारे' तो ए 'ता' दादने प्राकृतभव तरीके जणाव्यो :-अनु० ४ 'ति' अने 'ऐपृ' धातु 'खरवा' अर्थमां छ:-श्रीअभय
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org