________________
शतक ३.-उद्देशक १.
भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र,
४५
१२. [ 'आसुरुत्त'त्ति ] शीघ्र क्रोध करवाथी मुंझाएल बुद्धिवाळा अथवा जेओमां कोपना निशानो स्फुर्या छ तेओ, ['कुविय'त्ति ] जेओने आसुरुप्त कोपनो उदय थयो छे ते, ['चंडक्किअति ] जेओए भयानक रूपने प्रकट्युं छे ते, [ 'मिसमिसे 'त्ति ] क्रोधना भडकाथी देदीप्यमान. [ 'सुंबेणं ति] दोरडीवडे. [ 'उछुहंति 'त्ति थुके छे, [ 'आकडविकड्ढेि 'ति] जेम फावे तेम आई अवलु खेच छे, [हीलेंति 'त्ति ] एनी जानि वगेरेने शुब. उघाडी पाडी तेनी निंदा करे छ, [ 'निंदंति 'त्ति ] मनवडे निंदा करे छ, [ 'खिंसंति 'त्ति ] पोतानी समक्ष वचनोरडे निंदा करे छे, [गरहंति त्ति ] लोकोनी समक्ष निंदा करे छ, । 'अवमन्नंति 'त्ति ] तेने अपमाननुं पात्र माने छ, ['तजिति 'त्ति] आंगळी अने माथु वगेरे शरीरना अवय- निंदा. वोने हलावी तेनी तर्जना करे छ, ['तालेति 'त्ति हाथ वगेरेवडे मारे छ, [ 'परिव्वहेंति 'त्ति ] चारे बाजुथी कदर्थना करे छे, [ 'पव्वहंति 'त्ति] जाणे खूब व्यथा उत्पन्न करे छे. ['तत्थेव सयणिजवरगए 'त्ति ] त्यां ज उत्तम शय्यामां रहेलो, [ 'तिवलिअंति] कपाळमां त्रण वळी-आड-पडे तेम शयनीय भवां चडाववां ते त्रिवलिका-तेने. [ 'समजोइभूअत्ति ] अग्निनी समान थएली. ['भीअ'त्ति ] भयवाळा थएला, [उत्तत्थ 'त्ति ] भयथी कंप त्रिवलिः वगेरेने पामेला-त्रासेला, [ 'सुसिय'त्ति ] जेओनो आनंदरस सूकाइ गयो छे एवा [ 'उब्विग्ग 'त्ति ] पोतार्नु रहेठाण छोडी देवू एवी इच्छावाळा· उद्वेगने पामेला, तात्पर्य शुं? तो कहे छे के, भयने पामेला तेओ थोडं दोडे छे, वधारे दोडे छे, ['समतुरंगेमाण 'त्ति ] एक बीजाने चोंटता, सम"एक बीजामां भराइ जता-एक बीजानी सोडमा भराता" ए प्रमाणे वृद्धोए अर्थ कयों छे. [णाई भुज्जो एवं करणयाए'त्ति ] वारं वार एम करवा तुरंगमा माटे 'अमे तैयार नहीं थाइए' एटलो अध्याहार छे. ['आणा-उववाय-वयण-निदेसे 'त्ति ] 'आ करवानुं ज छे' ए प्रमाणेनो आदेश ते आज्ञा, उपपात एटले सेवा, आज्ञापूर्वक आदेश ते वचन, पूछेला कार्य संबंधे नियमित जवाब ते निर्देश अर्थात् इंद्रनी आज्ञा वगेरेमां ते देवो रहे छे. आशा.
१३. ईशानेन्द्रवक्तव्यताप्रस्तावात् तद्वक्तव्यतासंबद्धमेवोद्देशकसमाप्तिं यावत् सूत्रवृन्दमाहः-'सक्कस्स' इत्यादि. 'उच्चतरा चेव'त्ति उच्चत्वं प्रमाणतः, 'उन्नयतरा चेव'त्ति उन्नतत्वं गुणतः, अथवा उच्चत्वं प्रासादापेक्षम् , उन्नतत्वं तु प्रासादपीठापेक्षमिति. यच्चोच्यते-"पंचसय उच्चत्तेणं आइमकप्पेसु होति विमाण"त्ति, तत् परिस्थूलन्यायमङ्गीकृत्यावसेयम् , तेन किञ्चिदुच्चतरत्वेऽपि तेषां न विरोध इति. 'देसे उच्चे, देसे उन्नये'त्ति प्रमाणत:, गुणतश्च. 'आलावं वा, संलावं वत्ति आलाप: संभाषणम् , संलापः तदेव पुनः पुनः, 'किच्चाईति प्रयोजनानि, 'करणिज्जाइंति विधेयानि, 'से कहं इआणि पकरेंति'त्ति अथ कथम् इदानीम्-अस्मिन् काले कार्यावसरलक्षणे प्रकुरुतः 'कार्याणि' इति गम्यम् , 'इति भो'त्ति इति-एतत् कार्यमस्ति, भोः-शब्दश्चामन्त्रणे. 'इति भो!, इति भो तित्ति परस्परालापानुकरणम् . 'जं से वयइ तस्स आणा-उववाय-वयण-निदेस'त्ति यत्-आज्ञादिकम् , असौ वदति, तत्र आज्ञादिके तिष्ठत इति वाक्यार्थः, तत्र आज्ञादय पूर्वं व्याख्याता एवेति. 'आराहए'त्ति ज्ञानादीनामाराधयिता, 'चरमे'त्ति चरम एव भवो यस्याप्राप्तस्तिष्ठति, देवभवो वा चरमो यस्य सः, चरमभवो वा भवेष्यति यस्य स चरमः. 'हि अकामए'त्ति हितं सुखनिबन्धनं वस्तु, 'सुहकामए'त्ति सुखं शर्म, 'पत्थकामए'त्ति
२६. रिभित. २७. अंचितरिभित. २८, आरभट
नाव्यशास्त्रमा “ एक प्रकारनी वृत्तिने 'आरभटी' कही छे" १४
(भ. ना० अ० २०) २९. भसोल(?) [भसल]
___ 'भ्रमर' शब्दनुं प्राकृतरूप 'भसल' थाय छे एथी नाव्यशास्त्रमा जणावेली 'भ्रमर' अभिनयनी हकीकत, कदाच 'भसल' अभिनयनी जेवी होय. (सामे आपेलं 'भसोल' रूप अशुद्ध लागे छे.) एक प्रकारना हस्ताभिः नयन ज नाम 'भ्रमर' अभिनय छे. " वचली आंगेळी अने अंगुठानो संदेश होय, प्रदेशिनी बांकी हीय अने बीजी बे उंची तथा प्रकीर्ण होय-ए
जातना हत्ताभिनयनुं नाम भ्रमर छे" ९७ (भ० ना० अ०९) ३० आरभट भसोल (2) . ३१ १ उत्पात, (२) निपात, (६) प्रसक्त, (४) संकुचित, (५) प्रसारित, (६) रेक, (७) रचित (2) [ रेचित ] (८) भ्रान्त अने (९] नाट्यशास्त्रमा वे प्रकारे । रेचित' अभिनयनो उल्लेख छे. एक तो भवांना संभ्रान्ताभिनय.
अभिनयमां अने बीजो कटीना अभिनयमां. “ सुंदरता पूर्वक कोई एक भवांना उत्क्षेपने रेचित कहेवाय छे” ११६-( भ०ना०अ०८) "चारे बाजुथी नमी गएली कटी-कड-ने 'रेचित कटी कहेवाय छे” २१७-(भ.
ना .अ ९) ३२. चरमचरम अने अनिवद्ध नाम.
[बत्रीशमा 'चरमचरम' नामनो अभिनय करतां ए सूर्याभदेवे जे अभिनयो खेल्या हता, तेनुं वर्णन आ प्रमाणे छे:-वर्धमाननो आगळनो कोई छेलो मनुष्य भव-एमां एणे एमना ए आखा भवनी चाओ जूदा जूदा वेषो लईने बतावी हती. एज प्रकारे एमनो छेल्लो देवभव, एमर्नु च्यवन, गर्भसंहरण, जन्माभिषेक, बालक्रीडा, यावनदशा, कामभोगदशा, प्रव्रज्या, तपश्चरण, ज्ञाने।त्पाद, तीर्थप्रवर्तन अने निर्वाणगमन ए बधा भावोने खेली वताव्या हता.-(जीवाजीवाभिगम, पृ०२४७ स.)अहीं जे जे अभिनयोनो, भरतनाट्य शास्त्रनी साथे तुलनात्मक उल्लेख करेलो छे ते ते अभिनयो विषेनी विशेष हकीकत ए ज शास्त्रना ते ते अध्यायो उपरथी जाणी लेवानी छ. ए विषे जैनग्रंथोमां कोई जाणवा जोग उल्लेख मळतो जणायो-तो-नथी. सूत्रोक्त बत्रीश प्रकारमा केटलाक प्रकारो एवा छे के,जे, समजमा आवी शकता नथी, कारण के, तेमा केटलाक नामोतो अशुद्ध ज लखाएला लागे छे. परंतु साधनाभावने लीधे तेनो निर्णय थई शके तेम नथी. टीकाकारोए पण एवां ज नामो लखी दीधा छे अने स्वरूप के विवेचन तो आप्या ज नथी]:-अनु०
१. अहीं द्वंद्व समास करवानो छेः-धीअभय.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org