________________
शतक ?.-उद्देशक १.
भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र. २७. उक्ता नारकादिधर्मवक्तव्यता, इयं च आरम्भपूर्विका, इति आरम्भनिरूपणायाऽऽहः-'जीवा णं भंते । किं आयारंभा?' इत्यादि. आरम्भो जीवोपघातः-उपद्रवणमित्यर्थः-सामान्येन चाऽऽश्रवद्वारप्रवृत्तिः. तत्राऽऽत्मानमारभन्ते, आत्मना वा स्वयमारभन्ते, इत्यात्मारम्भाः. तथा परमाऽऽरभन्ते, परेण वाऽऽरम्भयन्तीति परारम्भाः. तदुभयमात्म-पररूपम् , तदुभयेन वाऽऽरभन्त इति तदुभयारम्भाः . आत्म-परो-भयाऽऽम्भवर्जितास्त्वनारम्भा इति प्रश्नः. अत्रोत्तरं स्फुटमेव, नवरम्-अस्तिशब्दस्याऽव्ययत्वेन बहुत्वार्थत्वादस्ति-विद्यन्ते-सन्तीत्यर्थः. अथवा भय पक्षो यदत 'एगइय'त्ति एककाः-एके-केचनेत्यर्थः. 'जीवा आत्मारम्भा अपि'इत्यादावपिशब्द उत्तरपदापेक्षया समुच्चये, स चात्मासम्मत्यादिधर्माणामेकाश्रयताप्रतिपादनार्थः, भिन्नाश्रयताप्रतिपादनार्थो वा; एकाश्रयत्वं च कालभेदेनावगन्तव्यम् , तथाहिः-कदाचिदात्मारम्भाः. कदाचित परारम्भाः, कदाचित् तदुभयारम्भाः; अत एव नोऽनारम्भाः. भिन्नाऽऽश्रयत्वं वेवम्-एके जीवा असंयता इत्यर्थः, आत्मारम्भा वा, परारम्भा वेत्यादि.' अयैकस्वभावत्वाद् जीवानां भेदमसंभावयन्नाहः-'से केणद्वेणं'ति अथ केन कारणेनेत्यर्थः. 'विहा पचत्त'त्ति मया चांन्श्व केवलिभिः, अनेन समस्तसर्वविदां मताभेदमाह, मतभेदे तु विरोधवचनतया तेषामसत्यवचनताऽपत्तिः, पाटलीपुत्रस्वरूपाभिधायकविरुद्धवचनपुरुषकदम्बकवदिति. प्रमत्तसंयतस्य हि शुभोऽशुभश्च योगस्स्यात् संयतत्वात् , प्रमादपरत्वाच. इत्यत आहः-'सुहं जोगं पडुचत्ति शभयोग-उपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिकरणम् . अशुभयोगस्तु तदेवाऽनुपयुक्ततया. आह च:-"पुढवी-आउकाए-तेज-पाज-यणस्सइ-ससाणे पडिलहणापमत्तो छण्हं पि विराहओ होइ." तथा "सव्वो पमत्तजोगो समणस्स ओ होइ आरंभो"त्ति. अतः शुभाऽशुभौ योगावात्मारम्भादिकारणमिति. 'अविरई पडुच्च'त्ति इहायं भावः यद्यप्यसंयंतानां सूक्ष्मैकेन्द्रियादीनां नाऽऽत्मारम्भकादित्वं साक्षादस्ति, तथाप्यविरतिं प्रतीत्य तदस्ति तेषाम् , नहि ते ततो निवृत्ताः, अतोऽसंयतानामविरतिस्तत्र कारणमिति. निवृत्तानां तु कथंचिदात्माद्यारम्भकत्वेप्यनारम्भकत्वम् .. यदाह:-"जा जयमाणस्स भवे विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स, सा होइ निज्जरफला अजत्थविसोहिजुत्तस्स."ति. 'से तेणटेणीति अथ तेन कारणेनेत्यर्थः. . २७. आगळना प्रकरणमा नैरयिकादिना धर्मनी वक्तव्यता कही, ए वक्तव्यता आरंभपूर्वक होय छे माटे हवे आरंभर्नु निरूपण करता कहे छ:- भारंभनिरूपण.
जीवा णं भंते ! किं आयारंभा ?' इत्यादि] 'हे भगवन् ! शुं जीवो आत्मारंभी छे ?' इत्यादि. आरंभ एटले जीवने उपघात-उपद्रव, सामान्य रीते कहीए तो आश्रवद्वारे प्रवृत्ति करवी. तेने विषे आत्माने जे आरंभे, अथवा आत्मावडे वयं आरंभ करे ते आत्मारंभी. तथा परने अथवा परवडे आरंभ भास्मारमादि. करे ते परारंभी. आत्मा अने पररूप उभयने, अथवा ते उभयवडे आरंभ करे ते उभयारंभी. अने (जेओ) आत्मा, पर अने उभय संबंधी आरंभ रहित होय ते अनारंभी कहेवाय. आ प्रमाणे प्रश्न छे. आ स्थले (मूळमां) उत्तरसूत्र स्पष्ट छे. ['अस्थि'] [ 'एगइय'त्ति] केटलाक जीवो आत्मारंभी पण छ. 'जीवो आत्मारंभी पण छे' इत्यादिने विषे 'अपि-पण' शब्द पूर्वपद अने उत्तरपदनासंबंधनो सूचक छे. तेथी ते 'अपि' शब्द 'आत्मारंभिपणुं' इत्यादि धर्मोना एकाश्रयपणाने प्रतिपादन करवाने, अथवा भिन्नाश्रयपणाने प्रतिपादन करवाने योज्यो छे. एकाश्रयपणु काळना भेदे समजवं. ते आ प्रमाणे छः-(एक ज जीव) कोइ समये आत्मारंभी, कोइ समये परारंभी अने कोइ वखते उभयारंभी होय छे; माटे ज (जीव) अनारंभी नथी. भिन्नाश्रयपणुं (जूदा जूदा जीवोनी अपेक्षाए) छे, ते आ प्रमाणेः-केटलाक जीवो-असंयत जीवो-'आत्मारंभी तथा परारंभी पण होय छे' इत्यादि. सर्व जीवोनी समान खभावता होवाधी पूर्वोक्त (कोइ एक जीव आत्मारंभी, कोइ एक जीव अनारंभी इत्यादि) प्रकारे जीवोमा भिन्न खभावता कम होइ शके ? एम जीवोना भेदनी असंभावना करतां प्रश्नकार कहे छे के:-[ से केणटेणं' ति] (हे भगवन् !) तेनुं शुं कारण छे। बीवोमा भेद कम! ए प्रमाणे अर्थ छे. ['दुविहा पन्नत्त' ति] 'में तथा अन्य केवलिओए (जीवो) बे प्रकारे प्ररूप्या छे' आ वाक्यवडे समस्त सर्वज्ञोना मतनो अभेद- सर्वमताभेद, एकमत-कलो. जो मतनो भेद थाय तो पाटलीपुत्र-पटना-शहेरना स्वरूपने कहेनारा विरुद्धवचनवाळा पुरुषोना समूहनी पेठे विरुद्ध वचनो थवाथी तेओमा असत्यवक्तृत्व-खोटाबोलापणुं-आवे. प्रमत्त संयतने संयत होवाथी शुभ अने प्रमादी होवाथी अशुभ योग होय छे. तेथी कडं छे के:-[ 'सुहं जोगं पडुच' त्ति] 'शुभ योगने आश्री' उपयोगपूर्वक पडिलेहणादि करवा ते शुभयोग. अने उपयोगरहित पडिलेहणादि शुभयोग. करवां ते अशुभयोग. कडुं छे के:-"प्रतिलेखनाने विष प्रमादी पृथ्वीकाय, अपकाय, तेउकाय, वाउकाय, वनस्पतिकाय अने प्रसकाय ए छएनो पण विराधक थाय छे." तथा "श्रमणनो सर्व प्रमत्त योग-प्रमादयुक्त मन, वचन अने कायानो योग-आरंभरूप होय छे." आथी शुभाशुभ योगो आत्मारंभादिनां कारण थाय छे. ['अविरइं पडुच' त्ति] 'अविरतिने आश्री' आ स्थले आवो आशय छे:-जो के असंयत सूक्ष्मएकेंद्रियादिरूप (पृथिवी, पाणी वगेरेना) जीवोने साक्षात् आत्मारंभादि नथी, तो पण तेओनी अविरतिने आधी तेओने आत्मारंभादि छे. कारण के ते अविरति. सूक्ष्मएकेंद्रियादिक जीवो, अविरतिवाळा होवाथी अविरतिथी निवृत्ति थया नथी; माटे असंयतोने आत्मारंभादिमां अविरति कारण छ. विरतिवाळाओने तो कथंचिद् आत्मारंभादि होवा छतां पण आरंभकपणु नथी. कह्यु छ के-'अध्यात्मविशुद्धियुक्त, सूत्रमा बतावेली समग्र गाथा. विधिवाळा अने यतनासहित पुरुषने जे विराधना थाय, ते निर्जरा फलवाळी छे." [से तेणटेणं' ति ] 'ते कारणथी' ए प्रमाणे अर्थ छे.
१.प्र. छायाः-पृथिवी-अपकाय-तेजो-वायु-वनस्पति-प्रसानाम्, प्रतिलेखनाप्रमत्तः षण्णामपि विराधको भवति. २. सर्वः प्रमत्तयोगः भ्रमणस्य तु भवति आरम्भः. ३. या यतमानस्य भवेद् विराधना सूत्रविधिसमप्रस्य, सा भवति निर्जरफला अध्यात्मविशुद्धियुक्तस्यः-अनु.
१. विशेष ए केः-'अस्थि-अस्ति' ए अव्यय छे, माटे 'सन्ति' ए बहुवचनना अर्थमां पण 'अस्ति' शब्द वपरातो होवाधी अहीं 'अस्ति'नो 'सन्ति' अर्थ को छे. अथवा 'अस्ति' शब्द क्रियापदअर्थवाळो न लेतां पक्षांतरसूचक लेवो अर्थात् 'शुं आ पक्ष छे':-धीअभयदेव.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org