________________
शतक १.-उद्देशक १.
मगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र. समानि. नवरम्-विशेषोऽयम्:-'उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवम' इति यदुक्तम् , तद् बलिसंज्ञमसुरकुमारराजमाश्रियोक्तम्. यदाह:-"चमर-बलिसारमहियं"ति 'सत्तण्हं थोवाणति सप्तानां स्तोकानाम्-'उपरि' इति गम्यते, स्तोकलक्षणं चैवमाचक्षते:-"हट्ठस्स अणवगल्लस्स निरुवकिट्ठस्स जंतुणो, एगे उसासनीसासे एस पाणु त्ति वुच्चइ. सत्त पाणणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे, लवाणं सत्तहत्तरिए एस महत्ते वियाहिए"त्ति. इदं जघन्यमुच्छासादिमानं जघन्यस्थितिकानामाश्रित्यावगन्तव्यम् , उत्कृष्टमुत्कृष्टस्थितिकानाऽऽश्रित्येति. 'चउत्थमतस्स'त्ति चतुर्थभक्तमित्येकोपवासस्य संज्ञा, ततस्तस्योपरि एकत्र दिने मुक्वाऽहोरात्रं चाऽतिक्रम्य तृतीये भुजत इति भावः. नागकुमारवक्तव्यतायाम्-'उक्कोसेणं देसूणाई दो पलिओवमाइंति यदुक्तं तद् उत्तरश्रेणिमाश्रित्याऽवसेयम्. यदाहः-"दाहिणादेवड़पलियं, दो देशृणुतरिल्लाण" इति 'मुहुत्तपुहुत्तस्स'त्ति मुहूर्त उक्तलक्षण एव. पृथक्त्वं तु द्विप्रभृतिरानवम्यः संख्याविशेषः समये प्रसिद्धः. एवम् , 'सुवण्णकुमाराण विति नागकुमाराणामिव सुवर्णकुमाराणामपि स्थित्यादि वाच्यम् , इदं च कियद् दूरं यावद् वाच्यमित्याहः-'जाव थणियकुमाराणं ति 'यावत्' करणाद् विद्युत्कुमारादिपरिग्रहः, एषां चेहाऽयं क्रमोऽवसेयः-"असुरा, नाग-सुवण्णा, विजु अग्गी य, दीव उदही य, दिसि, वाऊ, थणिया वि य दसभेया भवणवासीणं."
२१. हवे चोवीस दंडकमां नैरयिक पछी अनुक्रमे आवता असुरकुमारोनी वक्तव्यता कहे छः-['असुरकुमाराणं' इत्यादि] तेने विषे असुरकुमारोनी असुरकुमार. वक्तव्यता नैरयिकोनी पेठे समजवी. कारण के नैरयिकना प्रकरणमा कहेला ७२. सूत्रो, असुरादि त्रेवीस प्रकारणोमां तुल्य छ अर्थात् ७२. सूत्रोक्त नैरयिक संबंधेनुं वक्तव्य असुरादि वेवीस प्रकरणोमां समान छे. विशेष आ छे केः-(असुरकुमारोनुं ) [ 'उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवम' इति] उत्कृष्ट (आयुष्य) सागरोपम करतां कांइक वधारे छे, ए प्रमाणे जे कयुं छे ते बलि नामना असुरराजने आश्रीने जाणवू. कईं छे के:-"चमरेंद्रनुं आयुष्य सागरोपम छे अने बलीन्द्रनुं आयुष्य सागरोपम करता थोडं वधारे छे.” ['सत्तण्हं थोवाणं' ति] सात स्तोक उपर अर्थात् सात स्तोक थया पछी. स्तोक. 'उपर' ए गम्यमान छे. स्तोकनुं लक्षण आ प्रमाणे कयुं छे:-“हृष्ट, घडपणथी अभिभूत नहीं थयेला अने कोइ पण प्रकारना उपक्लेश रहित, प्राणीना एक उच्छ्वास तथा निःश्वासने प्राण कहे छे. सात प्राणनो एक स्तोक थाय छे. सात स्तोकनो एक लव थाय छे अने सत्योतेर लवनो एक मुहूर्त व्याख्यात छे.” अहीं जघन्य स्थितिवाळाने आश्री जघन्य उच्छ्वासादिनुं मान अने उत्कृष्ट स्थितिवाळाने आश्रीने उत्कृष्ट उच्छ्वासादिनुं मान समजवू अर्थात् जघन्य स्थितिवाळा असुरकुमारो जघन्य काळे श्वासोच्छ्वासादि ले छे. अने उत्कृष्ट स्थितिवाळा असुरकुमारो उत्कृष्ट काळे श्वासोच्छ्वासादि ले छे. ['चउत्थभत्तस्स' ति] 'चतुर्थभक्त' ए एक उपवासनी संज्ञा छे. ते चतुर्थभक्त उपर अर्थात् एक दिवस आहार करीने रात्री दिवस चतुर्वभक्त. अतिक्रमी त्रीजे दीवसे आहार करे छे. नागकुमारनी वक्तव्यतामां [ 'उक्कोसेणं देसूणाई दो पलिओवमाई' ति] देशऊणा बे पल्योपम स्थिति जे नागकुमार. कही ते उत्तर श्रेणीने आश्रीने समजवी. कयुं छे के:-"दक्षिण दिशा तरफ रहेला नागकुमारोनुं दोढ पल्योपम अने उत्तर तरफ रहेलानु देशऊणुं वे पल्योपम आयुष्य छे." ['मुहुत्तपुहुत्तस्स' ति] मुहूर्त- लक्षण कषु छे ते मुहूर्त अहीं लेवो. पृथक्त्व-बेथी मांडी नव पर्यन्त संख्याविशेष, ए समय-सिद्धान्त-मां प्रसिद्ध छे. [ 'एवं सुवण्णकुमाराणं वि' ति] नागकुमारोनी जेम सुवर्णकुमारोनुं स्थिति वगेरे कहे. ए प्रमाण (असुरकुमारनी तुल्य स्थित्यादिक) सुवर्णकुमारादि. क्या सुधी कहेवू? तेने माटे कहे छे:-['जाव-थणियकुमाराण' ति ] यावत् स्तनितकुमारो सुधी स्थिति वगेरेनी समानता कहेवी. 'यावत्' नो प्रयोग करवाथी विद्युत्कुमारादिनो परिग्रह समजवो. तेओनो क्रम आ प्रमाणे जाणवोः-"असुरकुमार, नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिक्कुमार, वायुकुमार अने स्तनितकुमार; आ प्रमाणे भवनवासी देवोना दस भेद छे."
पृथिवीकायिकादि. २७. प्र०-पुंढवीकाइयाणं भंते ! केवइयंकालं ठिई पण्णता ?. २७. प्र०-हे भगवन् ! पृथिवीकायिक जीवोनी स्थिति
__ केटला काळ सुधी कही छे ? २७. उ०-गोयमा जहण्णेणं अंतोमहत्तं, उक्कोसेणं बावीसं २७. उ० हे गौतम! तेओनी स्थिति जघन्ये अंतर्महर्तनी वाससहस्साई.
अने उत्कृष्टे बावीश हजार वर्षनी कही छे. २८. प्र०-पुढवीकाइया णं भंते ! केवइकलस्स आणमति २८. प्र०—हे भगवन् ! पृथिवीकायिको केटले काळे श्वास वा, पाणमंतिवा?. २८.30-गोयमा । वेमायाए आणमंति वा. .
२८. उ०-हे गौतम! तेओ विमात्राए-विविध काळेश्वास ले छे.
१.प्र. छायाः-चमर-बलि-सागरमधिकम्. २. हष्टस्य अनवक्लिष्टस्य निरूपक्लिष्टस्य जन्तोः, एक उच्छासनिःश्वासः एष प्राण इति उच्यते. सप्त प्राणाः स स्तोकः सप्त स्तोकाः स लवः. लवानां सप्तसप्तत्या एष मुहूर्तों व्याख्यातः. ३. दाक्षिणात्यानां बर्ष(१॥)पल्यम्, द्वे देशोने उत्तरभवानाम्.४. असुराः, नाग-सुवर्णाः, विद्युद्-अप्रयश्च, द्वीप-उदधयश्च, दिग्-वायुः, स्तनिता अपि च दशभेदा भवनवासिनाम्:-अनु.
१.ते वहोंतर सूत्र आ प्रमाणे छे:-'ठिई ऊसासाऽऽहारे' ए गाथामा कहेला ४० सत्र. 'परिणय, चिया' ए गाथामा कहेला ६ सूत्रो. 'भेदिय, चिया' ए गाथामा जणावेला १८ सूत्र अने 'बंधो-दय'-ए गाथामा दर्शावेला ८ सूत्रो. (जओ-उत्तर-५.७.१०.१५.) ए प्रमाणे बधा मळीने नैरयिकप्रकरणमा ७२ सूत्र छ:-श्रीअभयदेव.
१. मूलच्छायाः पृथिवीकायिकानां भगवन् ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता! गौतम! जघन्येन अन्तर्महर्तम् , उत्कृष्टेन द्वाविंशतिर्वसहस्राणि. पृथिवीकायिकाः भगवन् ! कियत्कालेन आनमन्ति वा, प्राणमन्ति वा! गौतम ! विमात्रया आनमन्ति वा-अनु.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org