________________
शतक १.-उद्देशक १.
भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र. कोबो अने ते 'पन्नवणा'मां आ प्रमाणे छ:-"हे गौतम ! सतत सततमेव श्वास ले छे अने श्वास मूके छे एटले के उच्छ्वसे छे अने निःश्वसे
सतत-निरन्तर तेओने (नारकीओने) उच्छ्वास अने निःश्वास होय. कारण के तेओ अत्यंत दुःखित छे अने अत्यंत दुःखितने निरन्तर उच्छ्वास, निःश्वास देखायं छे. सततपणुं-निरन्तरपणुं-प्रायोवृत्तिथी (कदाचित् पणे) पण होय माटे कहे छः-सन्ततमेव-एक समय पण तेओने
मोवासनो विरह नथी एवो भावार्थ छे. शिष्यना वचनमा आदर बताववाने अहीं 'आणमन्ति' वगेरेनुं पुनः उच्चारण कर्यु छे. कारण के जे शिष्यादर. शिष्योना वचनोनो गुरुओ आदर करे छे ते शिष्यो संतुष्ट थाय छे अने तेथी ज तेओ पुनः पुनः प्रश्नश्रवण अने अर्थनिर्णय वगेरे कार्यमा जोडाय के एथी ज तेओ लोकोने विषे ग्राह्यवचन थाय छे. तेम ज पुनः पुनः उच्चारणथी भव्योनो उपकार अने तीर्थनी वृद्धि थाय छे.
११. अथ तेषामेव आहारं प्रश्नयन्नाहः-'नेरइयाणं' इत्यादि व्यक्तम् . नवरम्-'आहारढि'त्ति आहारम् अर्थयन्ते प्रार्थयन्ते इत्येवंशीलाः. अर्थो वा प्रयोजनमेषामस्तीत्यर्थिनः, आहारेण भोजनेनार्थिनः, आहारस्य भोजनस्य वाऽर्थिनः आहारार्थिनः, 'जहा पण्णवणाए' ति आहार इत्येतत् पदप्रभृति यथा प्रज्ञापनायाश्चतुर्थोपाङ्गस्य, 'पढमए' त्ति आये, 'आहारुद्देसए'त्ति आहारपदस्याष्टाविंशतितमस्योद्देशकः, पदशब्दलो.
टाटादेशकस्तत्र भणितम् 'तहा भाणियव्य' ति तेन प्रकारेण वाच्यमिति. तत्र च नारकाऽऽहारवक्तव्यतायां बहूनि द्वाराणि भवन्ति, तत्संग्रहार्थ पूर्वोक्तस्थित्यु-च्छासलक्षणद्वारद्वयदर्शनपूर्विकां गाथामाहः-'ठिई,गाहा'.व्याख्या:-स्थिति रकाणां वाच्या, उच्छासच. ती च उक्तौ एव: नवी आहारे त्ति आहारविषयो विधिर्वाच्यः, स चैवम्:-"णेरंईया णं भते । आहारही? हंता, आहारही. णेरइयाणं भते ! केवइकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जई"?. आहारार्थः-आहारप्रयोजनम्-आहारार्थित्वमित्यर्थः. “गोर्यमा / णेरइयाणं दविहे आहारे पजत्ते" अभ्यवहारक्रियेत्यर्थः.
मोगामिबत्तिए य. अणाभोगनिव्वत्तिए य." तत्र आभोगोऽभिसन्धिः, तेन निर्वर्तितः कृतः, आभोगनिवर्तितः-'आहारयामि इतीच्छापूर्वक इत्यर्थः. अनाभोगनिर्वर्तितस्तु 'आहारयामि' इति विशिष्टेच्छामन्तरेणापि प्रादृट्काले प्रचुरतरप्रस्रवणाघभिव्यङ्ग्यशीतपुद्गलाद्याहारवत्. "तत् णं जे से अणाभोगनिव्वत्तिए से णे अणुसमयमविरहिए आहारहे समुप्पज्जइ" 'अणुसमयं ति प्रतिक्षणं संतताऽतितीव्रक्षुद्वदनीयकर्मोदयत ओजआहारादिना प्रकारेणेति. 'अविरहिए' ति चुक्कस्खलितन्यायाद् अपि न विरहितः, अथवा प्रदीर्घकालोपभोग्याऽऽहारस्य सकृद् ग्रहणेऽपि भोगोऽनुसमयं स्याद् , अतो ग्रहणस्यापि सातत्यप्रतिपादनाथम् , 'अविरहितम्' इत्याह.
११. हवे ते नैरयिकोना ज आहार संबंधी प्रश्न करता कहे छे:-['नेरइयाणं' इत्यादि] नैरयिको आहारना अर्थी छे? ए सूत्र स्पष्ट छे. विशेषता छेते बतावे नैरयिकमाहार. छेः- आहारहि' ति] आहारनी प्रार्थना करवाना स्वभाववाळा, अथवा 'अर्थ' वाळा एटले 'प्रयोजन'वाळा होय ते अर्थी कहेवाय, आहार एटले भोजन, ते वडे वा तेना जेओ अर्थी होय तेओ आहारार्थी कहेवाय. (भगवंत उत्तर आपे छे के-) [ 'जहा पण्णवणाए'त्ति ] 'प्रज्ञापना' नामना चोथा उपांगना ['पढमए आहारुद्देसए' ति] अट्ठाविशमा आहारपदना पहेला उद्देशकमा जे प्रकारे ['आहारट्ठी'] ए पदथी आरंभी कयुं छे ['तहा माणियब्वं'] ते प्रकारे अहीं कहे. त्यां 'प्रज्ञापना' सूत्रमा नारकोना आहारनी वक्तव्यतामा घणां द्वारो कयां छे. तेओना संग्रहने माटे पूर्वे कहेवाइ गयेल स्थिति तथा उच्छ्वासरूप बन्ने द्वारने बताववा पूर्वक आ गाथा कहे छः [ठिई' गाहा] नारकोनी स्थिति अने उच्छ्वास कहेवा जोइए अने तेओ (स्थिति तथा उच्छ्वास) बन्ने उपर कहेवाइ गया.['आहारे'त्ति] आहारविषयक विधि कहेवो जोइए ते आ प्रमाणे छे:- "हे भगवन् ! नैरयिको आहारार्थी छे ? हे गौतम! हा, आहारार्थी छे. हे भगवन् ! नैरयिकोने केटले काळे आहारार्थ-आहारप्रयोजन अर्थात् आहारनी अभिलाषा उत्पन्न थाय? गौतम ! नैरयिकोने बे प्रकारनो आहार प्ररूप्यो छे-आभोगनिवर्तित अने अनाभोगनिवर्तित." आभोग अभिप्राय, निर्बर्तित करायेल, अभिप्रायपूर्वक करायेल आहार विविध आहारअर्थात् 'आहार करुं छु' ए प्रमाणे इच्छापूर्वक जे आहार ते आभोगनिवर्तित आहार. अने 'आहार करूं छु' ए प्रमाणेनी इच्छाविशेषरहित जे आहार ते आभोगजन्य. अनाभोगनिवर्तित आहार समजवो. वर्षाकाळमा अत्यन्त प्रस्रवण-मूत्र-वगेरे थाय छे तेथी एम अभिव्यक्त थाय छे के, शरीरमा शीत पुद्गलो अधिक भनाभोगजन्य. गयां होवा जोइए, अर्थात् जेम ते शीत पुद्गलोनो आहार अभिप्राय विना-अनाभोगनिवर्तित छे तेम ज नैरयिकोने पण अनाभोगनिवर्तित आहार होय छे. “आ बन्ने आहारमा जे अनाभोगनिवर्तित आहारार्थ-आहरनी इच्छा-छे ते अनुसमये अविरहित उत्पन्न थाय छे." ['अणुसमयं' ति] अनामोगजन्यअनुसमय एटले निरन्तर अर्थात् अत्यन्त तीव्र क्षुधारूप वेदनीयकर्मना उदयथी ओजाहारादि प्रकारवडे प्रतिसमय ['अविरहिए' त्ति] अविरहित आहा- आहारतुं नैरतयं. रार्थ उत्पन्न थाय छे. अविरहित एटले "चूकेलो स्खलायमान थाय" ए न्यायधी पण विरहरहित, अथवा घणा दीर्घकाले उपभोज्य आहारने एक जवखत ग्रहण करवाथी पण अनुसमय भोग थाय छे, माटे अहीं ग्रहण- पण सातत्य-वारंवार ग्रहण करवु-ए अर्थ प्रतिपादित करवाने 'अविरहित' कपुं छे.
१. मूळमा 'संतया' छ, 'संतय' शब्द मूकवाने बदले 'संतया' प्राकृत शैलीना धोरणे दीर्घात शब्द मूक्यो छे:-श्रीअभयदेव.
१.प्र.छायाः-नैरयिका भगवन् ! आहारार्थिनः? हन्त आहारार्थिनः, नैरयिकाणां भगवन् । कियत्कालेन आहारार्थः समुत्पद्यते!. २. गौतम । नैरयिकाणां द्विविध आहारः प्रज्ञप्तः. ३. तद्यथा:-आभोगनिर्वतितश्च, अनाभोगनिवर्तितश्च. ४. तत्र योऽसावनाभोगनिर्वर्तितः, सोऽनुसमयमविरहित आहारावः समुत्पद्यतेः-अनु. 1. 'भाहारपदउद्देशक' एम न मूकता 'पद' शब्दनो लोप करी 'आहारउद्देशक' एम कर्दा छे:-श्रीअभयदेव..
२. जेवी रीते चूकेलो-स्खलायमान थतो-प्राणी पोतानी कोद पण चालती क्रियामा व्याघात करे छे तो पण, लोकमां तेनी क्रिया 'अनुसमय चालती' कहेवाय छे. तेम अहीं पण आहारनी अभिलाषानो यत् किंचित् विरह होय तो पण ते विरह अतीव अल्प होवाथी तेनी अवगणना करता लोको 'अनुसमय आहारनी अभिलाषा चालती छे' आ प्रमाणे कडे, माटे अही एकलो 'अनसमय' शब्द नहीं राखता वचमा थोडो पण समय आहारविरहना अभावनो सूचक 'अविरहित शन्द मुक्यो छे:-श्रीअभयदेव.
८ भ० सू० Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org.