________________
शतक २.-उद्देशक १. भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र.
२२५ ६.प्र० किणं भंते | नेरझ्या आणमंति वा, पाणमंति ६. प्र०-हे भगवन् । नैरयिको केवा प्रकारनां द्रव्योने वा, उस्ससंति वा, नीससंति वा ?
बहारना अने अंदरना श्वासमां ले छे ? अने केवा प्रकारनां द्रव्योने
बहारना अने अंदरना निःश्वासमा मूके छ ? ६. उ०-तं चेव जाव-नियमा छदिसि आणमंति वा, ६. उ०-हे गौतम! ते संबंधे पूर्व प्रमाणे ज जाणवु, पाणमंति वा, उस्ससंति वा, निस्ससंति. वा.
अने यावत्-नियमे छए दिशामांधी बहारना तथा अंदरना श्वास
अने निःश्वासनां अणुओने मेळवे छे. ७.-जीच-एगिंदिया वाघाय-निवाघाया य माणियव्वा. सेसा ७.—जीवो अने एकेंद्रियो संबंधे एम कहे के, तेओने नियमा छदिसिं.
जो काइ व्याघात-बाधक-अडचण न होय तो तेओ बधी दिशा
ओमांथी श्वास अने निःश्वासना अणुओ मेळवे छे. अने जो तेओने कांइ अडचण होय तो ते छए दिशामांथी श्वास अने निःश्वासना अणुओ मेळवी शकता नथी, पण कोइ वार त्रण दिशामांथी, कोई वार चार दिशामाथी अने कोइ वार पांच दिशामांथी श्वास अने निःश्वासनां अणुओ मेळवे छे अने बाकी बधा जीवो चोक्कस छए
दिशामाथी श्वास तथा निःश्वासनां अणुओ मेळवे छे. १. व्याख्यातं प्रथमं शतम्, अथ द्वितीयं व्याख्यायते. तत्राऽपि प्रथमोद्देशकः, तस्य चाऽयम्-अभिसंबन्धः-प्रथमशताऽन्तिमोद्देशकान्ते जीवानाम् उत्पादविरहोऽभिहितः, इह तु तेषामेव उच्छ्वासादि चिन्त्यते इति एवंसंबन्धस्याऽस्य इदम् उपोद्घातसूत्राऽनन्तरं सूत्रम्'जे इमे' इत्यादि. यद्यपि एकेन्द्रियाणाम् आगमादिप्रमाणाद् जीवत्वं प्रतीयते, तथापि समुच्छ्वासादीनां साक्षाद् अनुपलम्भात् , जीवशरीरस्य च निरुच्छ्वासादेरपि कदाचिद् दर्शनात् पृथिव्यादिषु उच्छ्वासादिविषया शङ्का स्याद् इति. तन्निरासाय, 'तेषाम् उच्छ्वासादिकम् अस्ति' इत्येतस्याऽऽगमप्रमाणप्रसिद्धस्य प्रदर्शनपरम् इदं सूत्रम् अवगन्तव्यम् इति. उच्छ्वासाद्यधिकाराद् जीवादिषु पञ्चविंशतौ पदेषु उच्छ्वासादिद्रव्याणां स्वरूपनिर्णयाय प्रश्नयन् आहः-'किं णं भंते । जीवे' इत्यादि. 'किम्' इत्यस्य सामान्यनिर्देशत्वात् कानि किंविधानि दव्याणि इत्यर्थः. 'आहारगमो नेयव्वो त्ति प्रज्ञापनाया अष्टाविंशतितमाऽऽहारपदोक्तसूत्रपद्धतिरिहाऽध्येया इत्यर्थः, साच इयम्:-'दुवन्नाई, तिवन्नाई, जाव-पंचवनाई पि. जाई वन्नओ कालाई ताई कि एकगुणकालाई ? जाव-अनंतगुणकालाई पि' इत्यादिरिति. 'जीव-एगिंदिया' इत्यादि. जीवा एकेन्द्रियाश्च 'वाघाय-निव्वाघाय' त्ति मतुब्लोपाद् व्याघात-निर्व्याघातवन्तो भणितव्याः. इह च एवंपाठेऽपि निर्व्याघातशब्दः पूर्व द्रष्टव्यः, तदभिलापस्य सूत्रे तथैव दृश्यमानत्वात् , तत्र जीवा निर्व्याघात-सव्याघाताः सूत्रे एव दर्शिताः. एकेन्द्रियास्तु एवम्:-'पुढविक्काइया णं भंते ! कइदिसं आणमंति० ? गोयमा । निव्वाघाएणं छद्दिसिं, वाघायं पडुच सिय तिदिसिं' इत्यादि. एवम्-अप्कायादिषु अपि. तत्र निर्व्याघातेन षदिशम् , षड् दिशो यत्र आनमनादौ तत् तथा. व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशम् , स्यात् चतुर्दिशम् , स्यात् पञ्चदिशम् आनमन्ति. यतस्तेषां लोकान्तवृत्तौ अलोकेन त्र्यादिदिक्षु उच्छ्वासादिपुद्गलानां व्याघातः संभवति इति.' 'सेसा नियमा छदिसि' ति शेषा नारकादित्रसाः षदिशम् आनमन्ति, तेषां हि सनाड्यन्तर्भूतत्वात् षड्दिशम् उच्छ्वासादिपुद्गलप्रहोऽस्त्येव इति.
१. प्रथम शतकनुं विवेचन थइ चूक्यु. हवे द्वितीय शतकनुं विवेचन शरु थाय छे. अने तेमां पण तेनो प्रथम उद्देशक विवेचाय छे. अने तेनो संर्वष. अभिसंबंध आ छे:-'पहेला शतकना छेल्ला उद्देशकने छेडे जीवोनी उत्पत्तिनो विरह कह्यो छे. अने आ स्थळे तो ते ज जीवो संबंधी उच्छ्वास वगेरे विषे चिंतन थवानुं छे' ए प्रमाणेना संबंधवाळा आ पहेला उद्देशकनु, उपोद्घात सूत्र पछी तुरत ज आ सूत्र छ:-[जे इमे' इत्यादि.] जो के सूत्रतात्पर्य, पृथिवी, पाणी वगेरे (एक इंद्रियवाळा), जीवो छे-चैतन्यवाळा छे. ए वात आगम वगेरे प्रमाणोथी प्रतीत थाय छे. तो पण तेओने उच्छ्वास अने निःश्वास वगेरे होय छे के नहीं ? ए प्रमाणे शंका थवी, ए स्वाभाविक छे. कारण के जेम मनुष्य, पशु वगेरेनो उच्छ्वास अने निःश्वास नजरे जणाय छे तेम पृथ्वी, पाणी वगेरेनो उच्छ्वास तथा निःश्वास नजरे जणातो नथी. शं०-कदाच एम कहेवामां आवे के, ज्यारे ते पृथ्वी वगेरे चैतन्य- शंका. वाळा छे, एम प्रतीत थइ शके छे, त्यारे तेओना उच्छ्वास विषे शंका थवानुं कारण नथी. कारण के जीवमात्रने उच्छ्वास अने निःश्वास होय छे . ए वात आवाळगोपाळने प्रतीत छे. तो अहीं तेना (पृथ्वी वगेरेना) उच्छवास वगेर विषे शंका थवानुं शुं कारण ? समा०-जो के जीव मात्रने समाधान. उच्छ्वास तथा निःश्वास वगेरे होय छे, ए वात जगजाहेर छे. पण केटलाक जीवता जीवोनुं (डेडका वगेरेनुं) शरीर (धणी वार घणा काळ सुधी) उच्छ्वास अने निःश्वास विनानुं देखाय छे, माटे पृथ्वी वगेरेना जीवो पण तेवा प्रकारना छे के मनुष्यादिनी पेठे श्वासोच्छ्वासवाळा छ । ए प्रमाणे
१. मूलच्छायाः-कि भगवन् ! नैरयिका आनमन्ति वा, प्राणमन्ति वा, उच्छ्रसन्ति वा, निःश्वसन्ति यातचैव यावत्-नियमेन षदिशम् आनमन्ति वा, प्राणमन्ति वा, उच्छुसन्ति वा, निःश्वसन्ति वा. जीव-एकेन्द्रिया व्याघातात्, निव्याघाताच भणितव्याः, शेषा नियमात् पदिशम्:-अनु.
१.प्र. छायाः-द्विवर्णोनि, त्रिवर्णानि, यावत्-पञ्चवर्णान्यपि. यानि वर्णतः कालानि तानि किमेकगुणकालानि ? यावत्-अनन्तगुणकालानि अपि. २. पृथिवीकायिका भगवन् ! कतिदिशम्-आनमन्ति ! गौतम । निर्व्याघातेन षड्दिशम् , व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशम्:-अनु.
२९ भ० सू० Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org.