________________
शतक १.-उद्देशक २. भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र.
१०३ 'सलेश्यः, शुक्ललेश्यश्च'इत्येवंविधविशेषणकृत एव तत्र भेद:-औधिकदण्डकसूत्रवद् अनयोः सूत्रमिति हृदयम्, तथा 'जस्स अत्यि' इत्येतस्य वक्ष्यमाणपदस्य इह संबन्धाद् यस्य शुक्ललेश्याऽस्ति स एव तद्दण्डकेऽध्येतव्यः. तेनेह पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चः, मनुष्याः, वैमानिकाश्च वाच्याः. नारकादीनां शुक्ललेश्याया अभावादिति. 'कण्हलेस्साणं, नाललेस्साणं पि एक्को गमो' औधिक एवेत्यर्थः. विशेषमाहः-'नवरं वेदणाए- इत्यादि. कृष्णलेश्यादण्डके, नीललेश्यादण्डके च वेदनासूत्रे 'दुविहा णेरइया पत्नत्ता. सनिभूया य, असनिभूया यत्ति औधिकदण्डकाऽधीतं ना-sध्येतव्यम् , असंज्ञिनां प्रथमपृथिव्यामेव उत्पादात्, “असण्णी खलु पढमं” इति वचनात्, प्रथमायां च कृष्ण-नीललेश्ययोरभावात्. तर्हि किमध्येतव्यम् ! इत्याहः-'मायिमिच्छदिहीउववनगा ये' इत्यादि. तत्र मायिनो मिथ्यादृष्टयश्च महावेदना भवन्ति, यतः प्रकर्षपर्यन्तवतिनी स्थितिमशुभां ते निवर्तयन्ति, प्रकृष्टायां च तस्यां महती वेदना संभवति. इतरेषां तु विपरीता इति. तथा मनुष्यपदे क्रियासूत्रे यद्यप्यौधिकदण्डके "तिविहा मनुस्सा पण्णत्ता. तं जहाः-संजया, असंजया, संजयासंजया. तत्थ णं जे ते संजया ते दुविहा पनत्ता. तंजहा:सरागसंजया य, वीयरागसंजया य; तत्थ णं जे ते सरागसंजया ते दुविहा पण्णता. तं जहाः-पमत्तसंजया य, अप्पमत्तसंजया य"त्ति पठितम् , तथाऽपि कृष्ण-नीललेश्यादण्डकयो ध्येतव्यम् , कृष्ण-नीललेश्योदये संयमस्य निषिद्धत्वात्, यच्चोच्यते "पुज्वपडिवचओ पुण अन्नयरीए ओ लेस्साए"त्ति तत् कृष्णादिद्रव्यरूपां द्रव्यलेश्यामङ्गीकृत्य, नतु कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यजनिताऽऽमपरिणामरूपां भावलेश्याम, एतच्च प्रागप्युक्तमिति. एतदेव दर्शयन्नाहः-'मणुस्सा इत्यादि. तथा कापोतलेश्यादण्डकोऽपि नीलादिलेश्यादण्डकवदध्येतव्यः, नवरम्-नारकपदे वेदनासूत्रे नारका औधिकदण्डकवदेव वाच्याः, ते चैवम्:-"नेरैइया दुविहा पन्नत्ता. तं जहाः-सनिमया य, असत्रिभूया य"त्ति असंज्ञिनां प्रथमपृथिव्युत्पादेन कापोतलेश्यासंभवाद्, अत आहः-'काउलेस्साण वि' इत्यादि. तथा तेजोलेश्या, पद्मलेश्या च यस्य जीवविशेषस्यास्ति, तमाश्रित्य यथौधिको दण्डकस्तथा तयोर्दण्डको भणितन्यौ. तदस्तिता चैवम्:-नारकाणाम् , विकलेन्द्रियाणाम् , तेजोवायूनां चाद्यास्तिस्त्र एव. भवनपति-पृथिव्य-बु-वनस्पति-व्यन्तराणामाद्याश्चतस्रः. पञ्चेन्द्रियतियेग्-मनुष्याणां षट्. ज्योतिषां तेजोलेश्या. वैमानिकानां तिस्रः प्रशस्ता इति. आह च:-"कण्हा नीला काऊ तेउलेस्सा य भवण-वंतरिया, जोइस-सोहम्मी-साणे तेउलेस्सा मुणेयव्वा. कैप्पे सणंकुमारे माहिदे चेव बंभलोए य, एएसु पम्हलेस्सा तेण परं सुक्कलेस्साओ." तथा "पुढवी-आउ-वणस्सइ-बायरपत्तेय लेस चत्तारि." तेजोलेश्यान्ताः “गम्भय-तिरय-नरेसु छ लेस्सा. तिणि सेसाणं." केवलमौधिकदण्डके क्रियासूत्रे मनुष्याः सरागवीतरागविशेषणा अधीताः. इह तु तथा न वाच्याः, तेजः-पद्मलेश्ययोर्वीतरागत्वाऽसंभवात् शुक्ललेश्यायामेव तत्संभवात्. प्रमत्ता-ऽप्रमत्ता, स्तूच्यन्ते इति. एतदेव दर्शयन्नाहः-'तेउलेस्सा, पम्हलेस्सा' इत्यादि. 'गाह'त्ति उद्देशकादितः सूत्रार्थसंग्रहगाथा गतार्थाऽपि सुखावबोधार्थमुच्यते-दुःखमायुश्च उदीणे वेदयति इति एकत्व-बहुत्वाभ्यां दण्डकचतुष्टयमुक्तम्. तथा 'आहारे'ति नेरइया कि समाहारा इत्यादि, तथा कि समकम्मा?' तथा 'कि समवत्रा ?' तथा 'किसमलेस्सा?' तथा 'कि समवेयणा?' तथा 'किंसमकिरिया ? तथा कि समाउया समोववनगा ?'त्ति गाथार्थः
१०. हवे लेश्यादि भेदना विशेषणवाळा चोवीशे दंडकने ज आहारादि पदोथी निरूपण करता प्रथम सात दंडक कहे छः-['सलेस्सा णं भंते ! लेश्यावाला जीवो नेरइया सव्वे समाहारग'त्ति] आ सूत्रवडे आहार, शरीर, उच्छवास, कर्म, वर्ण, लेश्या, वेदना, क्रिया अने उपपात नामना पूर्वोक्त नव पदयुक्त पिपे पूर्ववत् विचार नारकादि चोवीश पदनो दंडक 'लेश्या' पदथी विशेषित करी सुचव्यो. अने बीजा कृष्णलेश्यादिथी विशेषित अने पूर्वोक्त नव पदोथी युक्त ज नार- वने विशेषता, कादि पदरूप छ दंडको पण यथासंभव सूचच्या. तो ए प्रमाणे ए सात दंडको संबंधी सुत्रना संक्षेप माटे जे दंडक जेम कहेवानो छे, तेम तेने दर्शावता कहे छे के:-['ओहियाणं' इत्यादि] तेमां औधिक-विशेषण विनाना-पूर्वोक्त नारकादिकनो, अधिकृत-प्रसंगप्राप्त-चालु-सलेश्योनो-लेश्यावाळाओनो अने सप्तम दंडकवडे कहेवा योग्य शुक्ल लेश्यावाळाओनो; ए चणेनो सरखो पाठ छे, मात्र 'लेश्यावाळो' अने 'शुक्ललेश्यावाळो' ए प्रकारना विशेषणनो ज भेद छे अर्थात् औधिक-सामान्य-दंडकनी पेठे आ बेनुं सूत्र छे. तथा [ 'जस्स अत्थि' ] ए आगळ आवनारा पदनो अहीं संबंध होवाथी जेने शुक्ल लेश्या छे ते ज तेना दंडकमां कहेवो. तेथी करीने अहीं पंचेंद्रिय तियेचो, मनुष्यो अने वैमानिको कहेवा, पण नारको न कहेवा, कारण के तेओने शुक्ललेश्यानो अभाव छे. ['कण्हलेस्साणं, नीललेस्साणं पि एक्को गमो'] अर्थात् कृष्णलेश्यावाळा अने नीललेश्यावाळाओनो एक ज पाठ छे-औधिक ज छे. विशेष कहे छे-['नवरं वेदणाए-' इत्यादि] कृष्णलेश्याना अने नीललेश्याना दंडकना वेदना सूत्रमा 'नैरयिको बे प्रकारना कह्या छे-संज्ञिभूत अने असंज्ञिभूत' ए औधिक दंडकमां कहलं न कहे. कारण के असंज्ञिजीवोनी उत्पत्ति प्रथम पृथिवीमां ज थाय छे. कयुं छे के:-"असंज्ञी प्रथम पृथिवीमां उपजे" अने प्रथम पृथिवीमां कृष्णलेश्या अने नीललेश्या नथी. त्यारे तेने बदले शुं कहे ? तो कहे छे के:['मायिमिच्छदिट्ठीउववन्नगा य' इत्यादि] तेमा मायिमिथ्यादृष्टिओ महावेदनावाळा होय छे; कारण के तेओ सर्वथी विशेष अशुभ स्थितिने उत्पन्न करे छे, अने ज्यारे अशुभ स्थिति अत्यंत विशेष होय त्यारे मोटी वेदना संभवे छे. बीजाओने तो तेथी विपरीत अर्थात् ओछी वेदना होय छे. मनुष्यपदमा क्रियासूत्रमा औधिक दंडकमां जो के 'मनुष्यो त्रण प्रकारना कसा छे, ते आ प्रमाणे:-संयत, असंयत अने संयतासंयत. तेमां जे संयत छ ते वे प्रकारना कपा छे, ते आ प्रमाणे:-सरागसंयत अने वीतरागसंयत. तेमां जे सरागसंयत छे ते बे प्रकारना कया छे, ते आ प्रमाण:-प्रमत्त
१.प्र. छायाः-असंज्ञी खलु प्रथमाम्. २. पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां तु लेश्यायाम. ३. नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः. तद्यथाः-संज्ञिभूताच, असंशिभूताधेति. ४. कृष्णा,नीला, कापोता, तेजोलेश्या च भवन-व्यन्तरेषु, ज्योतिष्क-सीधर्म-शाने तेजोलेश्या ज्ञातव्या. ५. कल्पे सनत्कुमार माहन्द चैव ब्रह्मलोके च एतेषु पद्मलेश्या, तेन पर शुक्ललेश्याः ६. पृथिव्य-प-वनस्पति-बादर-प्रत्येके लेश्याश्चतस्रः. ७. गर्भज-तिर्यग्-नरेषु षड् लेश्याः, तिला शेषाणाम्:-अनु.
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org