________________
શ્રીભગવતી-સાર
પ: જીવ અને ભાષા-મન-કાય
ભાષા જીવ જેવું સંસારરચનામાં મુખ્ય, એવું રૂપી અજીવ તત્ત્વ જૈન પરિભાષામાં પુગલ કહેવાય છે. તેના મુખ્ય આઠ પ્રકાર છે. ભાષાનાં પુદ્ગલ (પરમાણુઓ – ભાષાવર્ગનું), મનનાં પુદ્ગલ (મને વર્ગણા), શ્વાસોશ્વાસનાં પગલે (શ્વાસવર્ગણુ), દારિક પુદ્ગલો (દારિકવર્ગણા , વિક્રિય પુગલ (વૈક્રિયવણા), આહારક પુત્ર (આહારકવર્ગણ ), તેજસ પુદ્ગલ (તૈજસવગણ ), અને કામણ પુદ્ગલો (કામણવર્ગણા). જગતમાં આકાર ધરનારી જે કાંઈ જડ ચીજ છે, તે બધાને સમાવેશ આ આઠ જાતનાં પુદ્ગલમાં જ થાય છે. આ આઠ સિવાય કોઈ પણ બીજી વસ્તુ નથી કે જે પુગલરૂપ હોય. એ પુદ્ગલના સ્વાભાવિક ગુણે આ છે : સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ, શબ્દ (અવાજ), બંધ (પરસ્પર સંબંધો, સૂક્ષ્મપણું, સ્થૂલપણું, કોઈ જાતના
૧. આ બધું વિવરણ શતક ૨, ઉદ્દેશક ૬માં જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપને સૂત્રમાંથી (પૃ. ૩૬૦-૯૦) તારવીને લીધેલું છે.
૨. વૈશેષિક તૈયાચિકની પેઠે જૈન દર્શન શબ્દને આકાશને ગુણ નથી માનતું, પણ તેને ભાષાવર્ગણના પુદ્ગલોને એક પ્રકારનો વિશિષ્ટ પરિણામ માને છે. જે શબ્દ આત્માના પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થાય તે પ્રયોગ જ કહેવાય છે અને કેઈના પ્રયત્ન સિવાય થતો - વાદળની ગર્જના જેવો અવાજ – વૈઋસિક કહેવાય છે. પ્રયોગમાં મનુષ્યાદિની ભાષાઓ, વાજિંત્રાદિના, અવાજે તથા સંઘર્ષથી થતા અવાજોને સમાવેશ થાય છે.
Jain Education International 2010_05
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
