________________
શ્રીભગવતીન્સાર પ્રાણીઓ કઈ પણ વસ્તુનું ચિંતન મનથી કરે છે, તે સમયે ચિંતનીય વસ્તુના ભેદ પ્રમાણે તે મન પણ ભિન્ન ભિન્ન. આકૃતિઓને ધારણ કરે છે. એ આકૃતિઓ જ મનના. પર્યાય છે. અને એ માનસિક આકૃતિઓને સાક્ષાત જાણવાવાળું જ્ઞાન મનઃ પર્યાયજ્ઞાન છે. પછી તે આકૃતિઓ ઉપરથી અનુમાન દ્વારા તેમના વડે ચિંતવાતી વસ્તુઓને જાણી શકાય છે. મન:પર્યવજ્ઞાન દ્વારા, મનરૂપ બનેલાં પુદ્ગલ અને તે પણ મનુષ્યક્ષેત્રની અંદરનાં જ, ગ્રહણ કરી શકાય છે.
મતિ આદિ ચારે જ્ઞાન ગમે તેટલાં શુદ્ધ હોય, પણ તે ચેતનાશક્તિના અપૂર્ણ વિકાસરૂપે હોવાથી એક પણ વસ્તુના સમગ્ર ભાવોને જાણવામાં અસમર્થ હોય છે. જે જ્ઞાન કઈ એક વસ્તુને સંપૂર્ણ ભાવોને જાણી શકે તે બધી વસ્તુઓના સંપૂર્ણ ભાવને પણ જાણું શકે, અને એ જ જ્ઞાન પૂર્ણ કહેવાય છે. એ જ કેવળજ્ઞાન છે. એ જ્ઞાન ચેતનાશકિતના સંપૂર્ણ વિકાસ વખતે પ્રગટ થાય છે; તેથી એના અપૂર્ણતાજન્ય ભેદપ્રભેદ થતા નથી. કોઈ પણ એવી વસ્તુ નથી. અથવા એક પણ એવો ભાવ નથી કે જે એની દ્વારા પ્રત્યક્ષ જાણી ન શકાય.
કેઈ આત્મામાં એક વખતે એક, કેટલાકમાં બે, કેટલાકમાં ત્રણ અને કેટલાકમાં એક સાથે ચાર સુધી જ્ઞાન સંભવે છે; પરંતુ પાંચે જ્ઞાન એકી સાથે કોઈમાં હતાં નથી. જ્યારે એક હાય, ત્યારે કેવળજ્ઞાન સમજવું જોઈએ; કેમકે કેવળજ્ઞાન પરિપૂર્ણ હોવાથી એ સમયે અન્ય અપૂર્ણ જ્ઞાનને સંભવ જ નથી. જ્યારે બે જ્ઞાન હોય, ત્યારે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય; કેમકે પાંચ જ્ઞાનમાંથી નિયત સહચારી એ બે જ્ઞાન જ
Jain Education International 2010_05
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
