________________
રૂપરેખા
વિપાકના ત્રણ પ્રકારે– ગદશન (૨–૧૩)માં કર્મના વિપાકના ત્રણ પ્રકારે ગણાવાયા છેઃ (૧) જાતિ (જન્મ), (૨) આયુષ્ય અને (૩) ભેગ. કોઈ કર્મનું–કર્ભાશયનું ફળ અમુક જન્મરૂપે, કેઈકનું અમુક આયુષ્યરૂપે અને કેઈકનું અમુક ભાગરૂપે છે એટલે જ અહીં બાંધેભારે ઉલ્લેખ છે પરંતુ એ ત્રણ વિપાકને અનુરૂપ કર્મોશને ભિન્ન ભિન્ન નામપૂર્વક નિર્દેશ હોય એમ જણાતું નથી. જે એ હોય કે હત તે આયુષ્ય-વિપાકવાળા કર્માશયનું જૈન દર્શનના આયુષ્કકર્મ સાથે અને જન્મ–વિપાકવાળા કર્માશયનું નામ-કર્મ સાથે સંતુલન થઈ શકે.
અપવર્તન અને ઉદવર્તન–કેદની સજા કરાય તે વેળા એ કયાં સુધી ભેગવવાની છે તેને ઉલ્લેખ કરાય છે. સામાન્ય રીતે તે આ સજા એની મુદત પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી એ સજાને પાત્ર બનેલી વ્યક્તિ ભેગવે પરંતુ કોઈ મેટે આનંદજનક પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતાં એ મુદત ઓછી પણ કરાય છે. આવી પરિસ્થિતિ કર્મના બંધના વખતે એની જે સ્થિતિ નિયત થઈ હોય તેને તેમ જ એની નિર્માણ થયેલી ફળ આપવાની શક્તિ યાને રસને પણ લાગુ પડે છે.
અશુભ કર્મ બાંધ્યા બાદ જે જીવ શુભ કાર્યો કરે તે એ દ્વારા એ એની નિયત કરાયેલ સ્થિતિમાં તેમ જ એના રસ (અનુભાગ)માં ઘટાડો કરી શકે. આ ક્રિયાને “અપવર્તના” કહે છે. એથી ઊલટી ક્રિયાને–અવસ્થાને “ઉદ્દવર્તના કહે છે. ઉદ્દવર્તતાને પ્રસંગ, અશુભ કર્મ બાંધ્યા પછી એના બંધ વખતે જે કલુષિત મનોદશા હતી તેથી પણ વિશેષ કલાપિત દશા આત્માની અને તેના પર આધાર રાખે છે.
Jain Education International 2010_05 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
