________________
૯૨ કર્મસિદ્ધાન્તઃ રૂપરેખા અને પ્રૌઢ શળે
જે ચિત્ત સદા રજોગુણની અધિકતાને લઈને અનેક વિષયમાં પ્રેરાતું હોવાથી અત્યંત અરિથર રહે છે તે “ક્ષિપ્ત” કહેવાય છે. - જે ચિત્ત તમે ગુણની અધિકતાને લઈને નિદ્રાવૃત્તિવાળું અને તેને “મૂઢ” કહે છે.
જે ચિત્ત અસ્થિરતા વિશેષ હોવા છતાં કોઈ કઈ વાર પ્રશસ્ત વિશ્વમાં સ્થિરતા અનુભવે તે વિક્ષિપ્ત કહેવાય છે.
જે ચિત્ત એકતાન એટલે કે સ્થિર બની જાય તેને એકાગ્ર” કહે છે. - જે ચિત્તમાં સર્વે વૃત્તિઓને વિરોધ થઈ ગયે હોય અને ફક્ત સરકારે જ બાકી રહ્યા હોય તેને નિરુદ્ધ' કહે છે.
ક્ષિપ્ત” અને “મૂઢ એ બે ભૂમિકાએ અવિકાસ સૂચવે છે. પહેલી ભૂમિકામાં રજોગુણની પ્રબળતા હોવાથી અને બીજીમાં તમે ગુણની પ્રબળતા હોવાથી એકેય મુક્તિની પ્રાપ્તિનું કારણ બની શકતી નથી એટલું જ નહિ, પણ એ તે બલકે મુક્તિની બાધક છે. આથી એ ચોગની કટિમાં ગણવાલાયક નથી એટલે કે એ ક્ષિપ્ત અને મૂઢ એ બે ચિત્તની સ્થિતિઓમાં આધ્યાત્મિક અવિકાસ હેાય છે.
વિક્ષિપ્ત’ નામની ત્રીજી ભૂમિકા એ અવિકાસ અને વિકાસના મિશ્રણરૂપ છે. એમાં વિકાસ કરતાં અવિકાસનું જોર ઘણું વધારે છે. વિક્ષિપ્ત ચિત્ત કઈ કઈ વાર સાત્વિક વિષમાં સમાધિ મેળવે છે ખરું પણ એ સમાધિની સામે અસ્થિરતા એટલી બધી હોય છે કે એને લઈને એ પણ ગની ટિમાં ગણાવા લાયક નથી.
Jain Education International 2010_05 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
