________________
રૂપરેખા
વિકાસ ક્રમ વ્યવસ્થિત અને સોપાંગ રીતે આલેખતા એવા કેઈ વૈદિક ગ્રંથે હોય તે તે મહર્ષિ પતંજલિત ગદર્શન ઉપરનું વ્યાસે રચેલું ભાષ્ય અને ગવાસિષ્ઠ છે.'
( ૧ ) યે ગદર્શનનું ભાષ્ય પતંજલિએ મોક્ષના સાધનરૂપે વેગનું વર્ણન ચોગદર્શનમાં કર્યું છે. અહીં ચગને અર્થ “આધ્યાત્મિક વિકાસના ક્રમની ભૂમિકાઓ” એ છે. જે ભૂમિકામાં યોગને પ્રારંભ થાય છે એ ભૂમિકાથી માંડી તે ચોગ કમે ક્રમે કરીને પુષ્ટ બનતાં બનતાં એ સોળે કળાએ ખીલે ત્યાં સુધીની ચિત્તની તમામ ભૂમિકાઓને આધ્યાત્મિક વિકાસકમમાં સમાવેશ થાય છે. યોગને પ્રારંભ જે ભૂમિકામાં થાય છે એની પૂર્વેની ભૂમિકાઓ એ આધ્યાત્મિક અવિકાસની ભૂમિકાઓ છે. આ વાતને લક્ષ્યમાં રાખી વ્યાસે ચિત્તની નીચે મુજબ પાંચ ભૂમિકાઓ દર્શાવી છે – - (૧) ક્ષિપ્ત, (૨) મૂઢ. (૩) વિક્ષિપ્ત, (૪ એકાગ્ર અને (૫ નિરુદ્ધ. - આ પાંચેનું સ્વરૂપ ગદર્શન (પાદ ૧, સૂ ૧)ના ભાષ્ય અને વાચસ્પતિમિશ્રની ટીકાને આધારે પં. સુખલાલજીએ નીચે મુજબ રજૂ કર્યું છે –
૧-૨. જુઓ “ગૂર્જર ગ્રન્થરત્ન કાર્યાલય” તરફથી વિ. સં. ૧૯૮૫માં પ્રસિદ્ધ થયેલ આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમ નામને પં. સુખલાલજીને નિબંધસંગ્રહ (પૃ. ૫).
Jain Education International 2010_05 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
