________________
ફોડવાની, તેમાંથી પાણી, ખનિજો વ. ઉલેચવાનો નિષેધ છે. (પ્રતિક્રમણના સાતમા વ્રતમાં આને પણ અતિચાર ગણાવ્યો છે.) ઇંગાલકમે – અગ્નિના વ્યાપારનો, લુહારાદિના કામોનો પણ નિષેધ છે. કારણ અગ્નિમાં પણ જીવ છે. પરંતુ વિજ્ઞાને આ બધું પહેલાં કદીય વિચાર્યું નહોતું. ભૌતિક વિકાસ લાલસામાં એણે પૃથ્વીનું પેટાળ ફોડી જળ-ભંડારો, ખનિજ-ભંડારોને ઉલેચી નાંખ્યા છે વધુ ને વધુ અને વારંવાર ફસલ મેળવવાના હેતુથી એણે રાસાયણિક ખાતરો, જંતુનાશક દવાઓ અને ખેડ માટે ટ્રેક્ટર જેવા સાધનોનો બેફામ ઉપયોગ ખેતીમાં કર્યો છે પરંતુ પ્રથમ દષ્ટિએ લાભદાયી લાગતો આ સોદો પછી બહુ મોંઘો સાબિત થયો. જમીન ખંજર થવા લાગી. હવે વિજ્ઞાન કહે છે કે આ કૃત્રિમ ખાતરો, દવાઓ ખેતીને નુકસાનકારક જીવાતો જ નહિ, ખેતીને ઉપયોગી કૃમિઓનો પણ નાશ કરે છે એટલું જ નહિ એ માટીના જીવંત કોષોને પણ નષ્ટ કરે છે જે નવસાધ્ય નથી રહેતા. આમ કહીને વિશાને પહેલીવાર માટીનું જીવંત હોવાનું સ્વીકાર્યું અને એટલે જ હવે કુદરતી સેન્દ્રિય ખાતર અને સજીવ ખેતીની વાત થવા લાગી છે. સજીવ ખેતીની તો આખી એક ચળવળ જ ઊભી થઈ છે. ઈઝરાયેલ તથા હવે કચ્છમાં પણ એના વ્યાપક અને સફળ પ્રયોગો થાય છે.
માટીની જીવંતતા વિષે 'Mountain that grows' નામનો લેખ ફોરનેટ નામના મેગેઝીનમાં આવ્યો હોવાનું હકશે વાંચ્યું હતું. તેમાં પૃથ્વીપર્વતો પણ વધે છે. એવી વાત હતી. આ બાહ્ય વૃદ્ધિ નહિ. આંતરિક વૃદ્ધિની વાત હતી. અને જીવતત્ત્વ હોય તે શરીર જ વૃદ્ધિ પામે છે એ તો વિજ્ઞાન પણ જાણે છે. જીવન ક્યાં નથી? માત્ર આપણી સંવેદના અને અનુભવવા જેટલી સૂથમ નથી. બાકી તો સૃષ્ટિના કણકણમાં જીવન જોઈ શકનાર કોઈ મહાવીર જ કહી શકે કે “તુમસિ નામ સચ્ચેવં જ હંતવ્ય તિ મનસિ' એટલે કે પુરુષ તું જેને મારવા ચાહે છે એ તું જ છે!
હવે પદાર્થ કે પુદ્ગલના આ જડ અને ચેતનના વર્ગીકરણ બાદ પદાર્થની જ વાત આગળ વધારતાં જૈન-દર્શને તેની ગતિ અને સ્થિતિ વિષે
જ્ઞાનધારા.
જૈનસાહિત્ય જ્ઞાનસત્ર-૨)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
