Page Text
________________ 82 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाअलौ [ 6 कारिकाव्याख्यायां प्रसङ्गात् / तस्मानियतजातीयतास्वभावभङ्गेन व्यक्त्यपेक्षयैव नियम इति / न / फूत्कारेण तृणादेरेव, निर्मन्थनेनारणेरेव, प्रतिफलिततरणिकिरणैर्मणेरेवेति प्रका बोधनी। भवितव्यमिति नियमस्य भङ्गात् कार्यस्य यया कयाचिद् व्यक्त्या भवितव्यमित्येव नियमः स्यादित्युपसंहरति-तस्मात्-इति। सिद्धान्याह-नेति / एवशब्दो भिन्नक्रमः, तृणादेः फूत्कारेणैवेत्यादि योजनीयः / प्रकारनियमः = सहकारिनियमः। फूत्कारादिस्तृणादीनां नि प्रकाशः। वासिद्धौ स्वभावनियमोऽपि दुरवगमः / कार्यानुपलब्धिप्रसङ्गरूपविपक्षबाधकसाध्यत्वात्तस्येति भा. वः / तदेवं गत्यन्तराभावाद् व्यक्तीनामेव कारणत्वमित्युपसंहरति / तस्मादिति / वह्नयवान्तरजातीये तृणादीनां प्रत्येकं कारणत्वस्वीकारादेव सर्व समञ्जसमित्याह / फूत्कारेणेति / प्रकारनियमः=सहकारिनियमः / वयनुकूलशक्तिमत्त्वेन कारणत्वे मणिफूत्कारादिस्तोमादपि कार्या. प्रकाशिका / विशेषस्यैव वह्निजन्यत्वमिति शङ्कायाः सम्भवात् / यदि चोपस्थितरूपस्यावच्छेदकत्वे बाधके सत्येव कल्पनीयजातेः कार्यतावच्छेदकत्वमिति न तत्र शङ्का तर्हि कारणतावच्छेदकत्वमपि तत्रैवान्यान्यत्वस्य यत्रोपस्थितरूपस्यावच्छेदकत्वे बाधकमिति तुल्यम् / एवञ्च शक्तिवैजात्यान्यतरकल्पनावसरे तयोरक्लृप्तत्वादन्यान्यत्वस्य च क्लृप्तत्वात्तदेवावच्छेदकं कारणतायामिति / तथापि तन्मते सहकारिनियमानुपपत्तिरेव बाधिका शक्तिपक्षवत् / अत एव मूलं प्रकारनियमवदिति / यद्यपि फूत्कारतृणसंयोगादीनामन्यान्यत्वेन जनकत्वपक्षे नैतद् दूषणम् / नचैवं तृणादेरकारणत्वम् / संयोगविशिष्टस्यैव तृणादेः कारणत्वात् / अन्यथा तृणत्वेन कारणत्वस्वीकारेऽपि अनतिप्रसङ्गाय संयोगकारण. त्वे वाच्ये तृणाद्यकारणतापत्तेस्तुल्यत्वात् कारणतावच्छेदकन्तु तृणादावन्यान्यत्वमेव / नचैवं जन्यज्ञानत्वावच्छिन्न इन्द्रियसन्निकर्षादीनामन्यान्यत्वेन जनकत्वे एकप्रमाणपरिशेषापत्तिः / तत्र ज्ञाने वैजात्यस्यानुभवसाक्षिकतया तन्नियामकत्वेनासाधारणधर्मस्य कारणतावच्छेदकत्वात् जन्यज्ञानत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे मानाभावात् / तत् सत्त्वेपि तदवच्छिन्नेऽन्यान्यत्वेन जनकत्वे विशेषमादा. यैव प्रमाणानां भेदात् / एवं च यत्र कार्ये न वैजात्यमनुभूयते कारणानामननुगमश्च तत्रैवान्या मकरन्दः। तदेवमिति / नन्वेवं तवापि वह्निप्रयोज्यवैजात्यशङ्कया न धूमसामान्यमग्निं गमयेत् / यदि चोपस्थितधूमत्वावच्छेदेन व्यभिचाराप्रहात्तेनैव रूपेण कार्यत्वग्रहः, तदा यत्रोपस्थितरूपे व्यभिचारस्तत्रैव रूपान्तरेण कारणत्वकल्पनमतो न रासभमन्तर्भाव्य तत्कल्पनम् / किञ्च, शक्तिवैजा. त्ययोरन्यतरकल्पनावसरे तयोः कल्पनीयतया लाघवेन क्लृप्तान्यान्यत्वस्यैवावच्छेदकत्वकल्पनादिति / तत्र ब्रूमः। वैजात्यस्यापि प्रमाणान्तरसिद्धतया तत्राप्यवच्छेदकत्वकल्पनैव / अन्यथा सहकारिनियमानुपपतेः / तदिदमुक्तं मूले, तेनैव व्यज्यमानस्येति / न च सामग्रीत्रयकल्पने गौरवं, तस्यावश्यकत्वात् / अन्यथा सहकारिनियमानुपपत्तिरेव / स हि कार्यतावच्छेदकभेदेन फलविरोधे सत्येव स्यात् / अन्यथा प्रत्यक्षादिप्रमाणानामपि जन्यज्ञ नत्वावच्छिन्ने तदन्यान्यत्वेन हेतुतापत्तेः / यदि च सहकारिनियमानुपपत्त्या सामग्रीमेद-फलवैजात्यावश्यकत्वे गौरवान्न तथा, तदा प्रकृतेऽपि तुल्यं, तत्तत्सहकारिसम्बन्धानामपि तदन्यान्यत्वेन हेतुत्वान्नियमोपपत्तेरित्यपि तुल्यम् / यद्विशेषयोः कार्यकारणभावग्रह इत्यादिकमपि तुल्यम् / तेन रूपेणान्वयव्यतिरेकग्रहान तथेति च तुल्यम् / अपि चैवं भौमत्वस्यापि विशेषतया गुरुत्वेन वह्नित्वसामान्यावच्छिन्ने औदर्यादिवह्निकारणमप्यन्तर्भाव्य तदन्यान्यत्वेन हेतुत्वापत्तिः। किञ्चैवं, जन्यतावच्छेदकमपि तत्
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |