Page Text
________________ 430 व्याख्यायोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाअलौ [ 20 कारिकाव्याख्यायां कार्यविरोधेन भवितव्यमित्युक्तमेव / अनन्यत्रोपक्षीणेन्द्रियव्यापारानन्तरभा. वित्वाच। अधिकरणग्रहणे तदुपक्षीणमिति चेन्न। अन्धस्यापि त्वगिन्द्रियोपनीते घटादौ रूपविशेषाभावप्रतीतिप्रसङ्गात् / अस्ति हि तस्याधिकरणग्रहणम् , अस्ति च प्रतियोगिस्मरणम् , अस्ति च श्यामे रक्तत्वस्य योग्यस्याभावोऽनुपलब्धिश्च / अधिकरणग्राहकेन्द्रियग्राह्याभाववादिनोऽपि समानमेतदिति चेन्न / प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियग्राह्योऽभाव इत्यभ्युपगमात् / ममापि प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियगृहीतेऽधिकरणे अनुपलब्धिः प्रमाणमित्यभ्युपगम इति चेन्न / वायो त्वगिन्द्रियोप बोधनी। दिति / द्वितीयं हेतुं विवृणोति अनन्यत्र इति / विशेषणासिद्धिमाशङ्कते अधिकरणेति / यथाहि धूमज्ञानोपक्षीणेन्द्रियव्यापारानन्तरभाविनो वह्निज्ञानेन्द्रियहेतुकत्वं तथाधिकरणग्रहणोपक्षीणेन्द्रियव्यापारानन्तरभाविनो भावज्ञानस्यातद्धेतुकत्वमिति, तन्धिस्यापि सामप्रीसाकल्याद्रूपाभाव प्रतीतिः स्यादित्याह न इति / योग्यस्य स्थूलद्रव्यसमवेतत्वादिति ! ननु भवन्तोऽप्यधिकरणग्राहकेणेन्द्रियेण ग्राह्योऽभाव इति मन्यन्ते, तत्र चान्धस्य त्वगिन्द्रियेण रूपविशेषा भावप्रतीतिः प्रसज्येतेत्याह अधिकरणेति / न इति / ततश्च चाक्षुषरूपप्रतीतिर्नान्धस्य स्यादिति / ममापि इति / ततश्च चाक्षुषाधिकरणग्रहणाभावान्नान्धस्य रूपविशेषाभावप्रतीतिरिति / न प्रकाशः। कारित्वप्रसङ्गात् / असाक्षात्कारित्वस्य च साक्षात्कारिभिन्नज्ञानरूपत्वात् / अनुभवत्वेन साङ्कपित्त्या जातित्वाभावादिति भावः / न चेन्द्रियजत्वं साक्षात्कारित्वप्रयोजक, प्रकृतेऽपि तत्त्वादित्याह अनन्यत्रेति / ननु प्रतियोगिज्ञानस्येवाश्रयज्ञानस्याप्यभावधीहेतुत्वमिति तत्रैवेन्द्रियमन्यथासिद्धमिति विशेषणासिद्धो हेतुरित्याह अधिकरणेति / अधिकरणधीरिन्द्रियव्यापारो न तया तदन्यथासिद्धम् , अन्यथा सन्निकर्षोपक्षीणमिन्द्रियं घटग्राहकमपि न स्यादित्याह अन्धस्येति / ममापीति / प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियेणाश्रयाग्रहे योग्यानुपलब्ध्या नाभावो गृह्यते / न चान्धस्य रूपग्राहकेन्द्रियेण पटादिप्रहः / अत एव चक्षुःसंयुक्ते पृथिवीपरमाणौ न जलत्वाद्यभावधीप्रसङ्ग इत्यर्थः / वायाविति / वायोः प्रतियोगिग्राहकचक्षुरग्राह्यत्वादित्यर्थः / ननु यथा तव नीरूपो वायुरिति वायुविशेष्यिका धीरानुमानिकी विशेष्ययोग्यतामाश्रित्येन्द्रियाणां प्रवृत्तेः, तथा वायौ रूपाभावविशेष्यिकाऽपि घोर्शातानुपलब्धिलिङ्गजन्याऽनुमितिरेव, तथा च या धीः साक्षात्कारित्वेन त्वदभिमता, तस्यामुक्ता सामप्रीति नोक्तदोषः / न चाभावज्ञानस्य साक्षात्का मकरन्दः। असाक्षात्कारित्वस्येति। तथा च साक्षात्कारित्वप्रयोजकस्याज्ञातकरणत्वस्याभावादेव तत्र तदुपपद्यते इति भावः / ननु परोक्षत्वमसाक्षात्कारित्वमित्येकं, तच्च जातिरूपं, न तूक्तोपाधिरूपमित्यत आह अनुभवत्वेनेति / स्मृतेरपि परोक्षत्वादिति भावः / एतच्चोपलक्षणम्-तजातित्वेऽपि ज्ञायमानकरणप्रयोज्यत्वाभ्युपगमे गत्यनुमितौ तदुपपद्यत एवेत्यपि बोध्यम् / न चेति / इन्द्रियत्वेनेन्द्रियजन्यत्वमित्यर्थः / तथा चेन्द्रियाजन्यतया असाक्षात्कारित्वमिति भावः / अत्रासिद्धिमाह प्रकृतेऽपीति / तत्त्वादिन्द्रियजन्यत्वादित्यर्थः, अन्यथा यथाश्रुते विरोधापत्तेः / ननु वायोरतीन्द्रियतया त्वगिन्द्रियोपनीत इत्ययुक्तमत आह वायोरिति / तथा चेति / यद्यपि वायौ रूपाभावविशेप्यिका धीः साक्षात्कारित्वेन त्वदभिमतैब तत्र च नोक्ता सामग्री, तथापि साक्षात्कारित्वेन त्वदभिमतेत्यस्या टिप्पणी। तथा च या धीः साक्षात्कारित्वेन त्वदभिमतेति / यद्यपि वायौ रूपाभावविशेष्यिका
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |