Page Text
________________ 415 415 प्रकाशः। तृतीयस्तवके] शब्दस्व वाधकत्वलण्डनम् / प्रस्तुं तर्हि शब्द एव वाधकं सर्वक्षे कर्तरि, तथाहि प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः। अहङ्कारविमूढारमा कऽिहमिति मन्यते // इत्यादि पठन्ति / अस्यायमा-न पारमार्थिक चेतनस्य कर्तृत्वमस्ति, भाभिमानिकंतुतत् / नच सर्वशस्याऽभिमानो,नचासर्तृशस्य जगत्कत्वमस्ति। उच्यते न प्रमाणमनातोक्तिर्नादृष्टे क्वचिदाप्तता / / / . अश्यदृष्टौ सर्वज्ञो न च नित्यागमः क्षमः / / 16 // बोधनी। अस्तु पृथक् प्रमाणं शब्दः, स एव जगत्कर्तरि बाधकः स्यादित्याह अस्तु इति / कथमागमो जगत्कर्तारं बाधत इत्यत्राह अस्यायमर्थ इति। अस्तु ताभिमानिकं कर्तृत्वम् ईश्वरस्येत्यत्राह न च इति / अभिमानो नाम भ्रान्तिः, स कथं सर्वशस्य स्याद्विशेषाग्रहणहेतुकत्वात्तस्या इति। अस्तु तयसर्वज्ञ इत्यत्राह न चासर्वक्षस्य इति / न प्रमाणम् इति / न तावदनाप्तप्रणीतः शब्दो प्राथम्याग्छब्दानामेव कारणत्वमवधारयति / किञ्चाग्निः करणम् श्रोदना कर्मता पाकः कृतिरिटसाधनमिति ज्ञानेऽप्यग्निनौदनं पचेतेत्यत्रेव कुतो नान्वयबोधः ? तावत्पदाऽर्थोपस्थितेरविशेषात् / तत्र परस्परमाकाङ्क्षा नेति चेत् , तर्हि साकाक्षापदार्थोपस्थितौ पदविशेषजन्यत्वं तन्त्रमिति नागृहोतविशेषणान्यायात् पदविशेषोऽप्यन्वयबोधेशमिति कथं न तस्य करणत्वम् / पदादमुमयं प्रत्येमीत्यनुव्यवसाये बाधकामावाच्चेति सोपः। शब्दप्रामाण्यप्रसङ्गागतमन्विताभिधाननिराकरणं, तदनुप्रसक्तश्वाभिहितान्वयवाद इति विस्तरेण तनिराकरणे प्रन्थगौरवं स्यादित्यत आह कृतमिति // 15 // प्रकृतेरिति। प्रकृतेरचेतनाया, गुणैः सत्त्वादिभिः / सर्वाणि कर्माणि क्रियमाणानि अहं कर्तेत्यहंकारोत्थव्यामोहवशाच्चेतनो मन्यते इति प्रतिपादनाच्चेतनस्य कर्तृत्वं निषिद्धम् / विशेषविधेः शेषनषेधे पर्यवसानादित्यर्थः / कर्तेति तृचन्तम् / अतो, न लोकाव्यरेत्यादिना कृद्योगषष्टया निषेधः / न चाभिमानिकं जगत्कर्तृत्वमीश्वरस्येत्याह न चेति / तन्मूलविशेषादर्शनाभावादित्यर्थः। उपदर्शितागमो यदि नालोक्तस्तयप्रमाणत्वान्न बाधकः / प्राप्तोक्तश्चेत् , तांगमप्रणयनहेतुस्तज्ज्ञानमिन्द्रियलिङ्गाद्यभावान्नित्यमुपेयम् / तत्र च विषयस्याहेतुत्वात् सर्वविषयत्वमर्थसिद्धमित्या. गमोऽप्यन्यपर इत्याह न प्रमाणमिति / न चाप्तोक्तत्वं विना नित्यत्वादागमो मानं, प्रकाशिका। सायविरोधादिति दिक् / नन्वविरोधिपदजन्यपदार्थोपस्थितित्वेनान्वयबोधकत्वम् , अन्यथा तवा. प्याकांक्षादिविरहाच्छाब्दान्ययबोधाभावेऽपि मानसान्वयबोधानिष्प्रत्यूह व्यवहारः स्यादित्यरुचेराह पदादिति // 15 // सर्वविषयत्वमिति / तथा च न्यायसिद्धं जगत्कर्तृत्वं तस्येत्यागमोऽप्यन्यपर इत्यर्थः। मकरन्दः / न तु हेतुत्वम् , अन्वयव्यतिरेकादेः साधारणतया तत्संशायकत्वादित्यरुचेराह किश्चेति। नन्वन्वयविरोधिपदाजन्यपदार्थोपस्थितित्वेनान्वयबोधकत्वम् , अन्यथा तवाप्याकाक्षादिवैकल्याच्छाब्दान्व. यबोधानिष्प्रत्यूहो व्यवहारः स्यादित्यरुचेराह पदादिति // 15 // हिप्पणी। सम्बन्धविशेषेण पक्षसम्बन्धेन लिसनानुमेयेत्यर्थः / कविकाव्यस्थले व मानसमेकमेव वाक्यार्थज्ञानमिति भावः // 15 // तज्ज्ञानमिन्द्रियलिङ्गाधभावादिति / प्रकृतिकर्तृत्वाद्यर्थस्यातीन्द्रियस्वेनेन्द्रियस्य तत्र
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |