Page Text
________________ प्रकाशः। 414 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशवोधनीयुते न्यायकुसुमाञ्जली [ 15 कारिकाव्याख्यायो पदानान्तु पूर्वभावनियमेन पदार्थस्मरणाऽवान्तरण्यापारपतया सदुपपत्ते, व्यापारस्याव्यवधायकत्वादिति कृतं प्रसक्ताऽनुप्रसक्तथा // 15 // बोधनी। पश्यतः श्वेतमित्यादौ तु व्याप्त्यायनुसंधानेनैव पदार्थैरन्वयप्रतीतिरित्यनुमानादित्वमेवेति भावः / पदानां तु करणरवे न कश्चिदोष इत्याह पदानां तु इति / ननु तेषामपि पदार्थप्रतीतिव्यवधानेन न पूर्वभावोऽस्तीत्यत उक्त व्यापारस्य इति / यथाहुः-पाके ज्वालेव काष्टानां पदार्थप्रतिपाद नम्' इति // 15 // संसर्गबोधे करणत्वम् / तथाहि काव्यस्थले पदार्थज्ञानव्यापारकमुत्प्रेक्षादिसहकृतं मन एवान्वयानुभवे करणम् / न चैवमुत्प्रेक्षाया मानान्तरत्वम् / व्यभिचारजातीयतया लिङ्गादाविव प्रमाकरणतावच्छेदकरूपाभावात् / श्वेतोऽश्वो धावतीति धीश्च लिङ्गजेत्यर्थः / ननु पदानामप्यतीतत्वात कथं संसर्गधीकरणत्वम् , अथ पदस्मरणं करणं, तर्हि पदार्थस्मरणमेव करणमस्त्वाऽऽवश्यकत्वादित्यत आह पदानां विति। ___ पदार्थस्मरणस्य निर्व्यापारत्वेनाकरणत्वात् पदार्थस्मरणस्य पदज्ञानव्यापारतया तेम तदन्यथासिधभावादनन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकाभ्यामाकाक्षादिमत्पदस्यान्वयानुभवविशेषे कारणत्वाच्च / श्रपि च व्युत्पत्तिकाले प्रयोजकवृद्धवाक्यश्रवणानन्तरं प्रये ज्यव्यापारदर्शनादन्वितज्ञानोपपत्यर्थमन्वितबोधकत्वं शब्दस्व गृह्यते / तदत्र तन्निर्वाहार्थमर्थोपस्थितिरपि सहकारिणी करप्यते इति न तया शब्दस्यान्यथासिद्धिरिति शब्दतदर्थयोरुपस्थितयोरन्वयबोधात् कुत्रान्वयज्ञानशक्तत्वमिति संशये प्रकाशिका। नादित्यत आह अनुभवविशेष इति / शाब्दमातीय इत्यर्थः / तथा च नोक्तव्यभिचारो गौरवच्च प्रामाणिकम् / विजातीयज्ञानसिद्धौ विजातीयस्य तत्करणस्य स्वीकारात् / न च वैवात्यसिद्धिरेव कुत इति वाच्यम् / शब्दादमुमथं प्रत्येमीत्यनुव्यवसायात् श्राक्षाद्रिज्ञानसहकारितानुपपत्तेध / अन्यथानुमानमपि न स्यान्मनसैवान्यथासिद्धरिति जितं (प्राभाकरैः) चार्वाकः। नन्वेवमपि शान्दस्य विजातीयत्वेऽपि मानसमेव कुतो न जायते समाने विषये प्रत्यक्षसामग्रथा बलवत्वादिति चेन्न / अलो. किकप्रत्यक्षसामप्रीतो मानान्तरसामप्रया बलवत्वात् / अन्यथानुमित्युच्छेदेऽनुमिनोमोत्यनुव्यव मकरन्दः। सहकृतेनौत्प्रोक्षिकवदन्वयग्रहोपपत्तौ मानान्तरकसने गौरवमित्यत आह' अनुभवविशेष इति / औस्प्रेक्षिकव्यावृत्तशब्दप्रयोज्यजातिमतीत्यर्थः, तथा च नोक्तव्यमिचारः, गौरवश्च प्रामाणिकं, विजातीयमासिद्धी तत्करणस्यावश्यकत्वादिति भावः। ननु तत्सिद्धिरेव कुत इति चेत् / न / अनुमिनोमीत्यादिवत् भृणोमीत्यनुव्यवसायात् / ननु प्रत्यक्षसामग्रीबलवत्त्वान्मानसप्रत्यक्षसामग्रीसत्वे तदवश्यम्भाव इति चेत् / न / लौकिकप्रत्यक्षसामप्रयास्तथाप्यलौकिकप्रत्यक्षसामप्रथा दुर्बलस्वात् , अन्यथा अनुमितेरप्युच्छेदः स्यात् / ननु प्रयोज्यव्यापारदर्शनात् प्रयोजकत्वमानं गृह्यते टिप्पणी। धमत्प्रेताया मानान्तरत्वमिति / यदसाधारणं सहकार्यासादय मनो बहिर्गोचरा प्रमा जनयति तस्य प्रमाणान्तरत्वादुत्प्रेक्षायास्तथात्वादिति भावः / व्यभिचारजातीयतयेति / बाधितोत्प्रेक्षायाः स्वजन्यज्ञानेन सह यो विषयस्य व्यभिचारस्तद्वत्तपार्थादप्रमाजनकतया तज्जातीयत्वेनाबाधितोत्प्रेक्षाया अपि न प्रमाकरणत्वरूपं प्रमाणत्वम् , लिस्य लिङ्गाभाससजातीयत्वेऽपि प्रमाणतावच्छेदक व्याप्तिपक्षधर्मतावत्वेन प्रमाणत्वेऽपि प्रकृते ताशरूपाभावान्न तद्वत् प्रमाणत्वमित्यर्थः। श्वेतोड श्वो धावतीति धीश्चेति / हेषाशब्दं पक्षीकृत्य जन्यतयाऽन्यशब्दविशेषत्वेन साध्यस्ततः प्रत्यक्षा पस्थितं श्वैत्यं तत्रोपनीततया मनसा गृह्यते, ततः श्वेतमश्वं पक्षीकृत्य धावनक्रिया खुरविलेपमन्देन
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |