Page Text
________________ तृतीयस्तवके ] शब्दस्य बाधकत्वखण्डनम्। ' 361 एते पदार्था मिथः संसर्गवन्त इति संमृष्टा एवेति नियमो वा साध्या, सम्भा. वितसंसर्गा इति वा ? न प्रथमः / अनातोक्तपदकदम्बम्मारितैरनैकान्तात् / श्राप्तो. क्तया विशेषणीयमिति चेन्न / वाक्यार्थीले प्राक् तदसिद्धः। न ह्यविप्रलम्भकत्वमात्रमिहाप्तशब्देन विवक्षितं, तदुक्तरपि पदार्थसंसर्गव्यभिचारात् , अपि तु तदनुभवप्रामाण्यमपि / न चैतच्छक्यमसर्वज्ञेन सर्वदा सर्व विषये सत्यज्ञानशनयमिति निश्चेतुम् / भ्रान्तेः पुरुषधर्मत्वात् / तत्र कचिदाप्तत्वमनाप्तस्याप्यस्तीति न तेनोपयोगः। ततोऽस्मिन्नर्थेऽयमभ्रान्त इति केनचिदुपायेन ग्राह्यम् / न चैतत् ससर्गवि. बोधनी। साध्येत तदा नामोक्तपदस्मारितैरनैकान्तो हेतुस्तेषां तन्नियमाभावात् , अथ संभवो योग्यतामात्रं साध्येत तदा वाक्यफलं निश्चयो न सिध्येदिति। द्वितीयेऽप्याह आकाङ्क्षा इति / आकाक्षा नाम प्रतिपत्तुर्जिज्ञासा, सा च सत्तामात्रेणान्वयप्रतीतिहेतुस्ततः तया न व्यभिचारव्यावर्त्तनाय हेतुर्विशेषणीयः, तर्हि योग्यतासन्निधिभ्यामेव विशेष्यत इत्यत्राह योग्यासत्तिरिति / न हि तावन्मात्रमन्वयप्रतीतौ निवन्धनमयमेति पुत्रो राज्ञः पुरुषोऽपसार्यतामित्यादौ वाक्यद्वयस्थयो राजपुरुषयोः सतोरपि तयोरन्धयप्रतीत्यभावादिति // श्राद्यं पादं व्याचष्टे एते इति / आप्तोक्तपदस्मारितत्वादिति हेतुः स्यादित्याह-आप्तोक्तथा इति / न इति / अस्मिन्नर्थेऽयमाप्त इति वाक्यार्थप्रतीतिपूर्वकमाप्तत्वमवगन्तव्यं, तदवगत्युत्तरकालं च तद्विशिष्टहेतुना वाक्यार्थप्रतिपत्तिरिति परस्पराश्रयतात्तिरिति भावः। प्रागाप्तत्वात्सिद्धिमाह न हि इति / येन प्रागेव वाक्यार्थप्रतीतेस्तत्सिध्येत् इति / नन्वस्तु वाक्यार्थज्ञानसस्यत्वमाप्तिस्ततः प्रकाशः। सत्त्वमात्रेणैव कारणतया लिङ्गविशेषणत्वमनुपपन्नमित्यर्थः / योग्यताऽऽसत्तिमात्रेण विशेषणे दोषमाह योग्येति / न बन्धनं सम्बन्धो व्याप्तिरूपो यस्यां, सा तथा / निराकाक्षे व्यभिचारादित्यर्थः // संसृष्टा एवेति // नच सम्भावना नियमो वा न साध्यः, किन्तु संसृष्टा इत्येव साध्यमिति वाच्यम् / संसर्गव्यभिचार्यव्यभिचारिसाधारणतया ययोरेव घटानयनयोः परस्परसंसर्गो न जातस्ते. नैव व्यभिचारादिति भावः // तदुक्तरपीति // भ्रान्तेन पित्रादिनाऽप्यप्रतारकेणोक्तपदानां तदर्थानां वा संसर्गाभावादित्यर्थः / ननु पदार्थज्ञानमात्रनिरूपणादभ्रान्तत्वनिरूपणमस्त्वित्यत आह पदार्थति // तस्य चेति // प्राप्तोक्तत्वरूपविशेषणासिद्धेरित्यर्थः // तदेकेति // निश्चयैकफल प्रकाशिका। भावादिति भावः। संसर्गस्येति / क्वचिनियतः संसर्गः यथा घटे रूपं, क्वचिदनियतोऽपि यथा नीलं सरोजमित्यत्र- तथाचानियतसंसर्गस्थलेऽप्रयोजकरूपवत्त्वलक्षणयोग्यतासत्त्वाद् व्यभिचार इत्यर्थः। केचित्तु संसर्गव्यभिचारीति पाठः। तत्रोक्तहेतोरुक्तसाध्यतदभावसाधारणतया व्यभिचार इत्यर्थः / साधारण्यमेव दर्शयति ययोरितीति व्याख्यातवन्तः / अनिश्चयस्य सन्नि. मकरन्दः। इति / तात्पर्यघटितसाध्ये व्यभिचारोऽयमुन्नेयः / संसर्गव्यभिचारीति / श्राकाङ्का दिमत्पद. स्मारितत्वादिति हेतोः संसर्गव्यभिचारिसाधारणतया व्यभिचार इत्यर्थः / संसर्गव्यभिचारिसाधारण्य. मेव दर्शयति ययोरिति / न चैवं तत्र योग्यतव नेति कथं व्यभिचार इति वाच्यम् , घटस्यानयनमित्यत्र संसर्गव्यभिचारिणोरपि घटानयनयोर्योग्य पदस्मारितत्वात् / संसर्गस्य व्यभिचारीति क चित्पाठः स तु चिन्त्यः। अनिश्चयस्य सन्निहिततया तत्परामर्शभ्रमं वारयति निश्चयैकेति / योग्य. टिप्पणी। उक्तपदानां तदर्थानां वा संसर्गाभावादित्यर्थ इति / पदानां संसर्गाभावदित्यप्रकृतमिति
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |