Page Text
________________ 345 तृतीयस्तबके ] . अनुमानप्रामाण्योपपादनम् / ननु तर्कोऽप्यविनाभावमपेक्ष्य प्रवर्तते, ततोऽनवस्थया भवितव्यम् / न / शङ्काया व्याघातावधित्वात् / तदेव हाशङ्कयते, यस्मिन्नाशयमाने स्वक्रियाव्या बोधनी। ननु यदि तण व्यभिचारशहानिवृत्तिः तर्हि तर्कस्याप्यविनाभावापेक्षत्वात्तत्रापि शज्ञानिवृत्यर्थ तर्कान्तरापेक्षायामनवस्था स्यादित्याशझयाह ननु-इति / अत्रोत्तरत्वेन तृतीयं पादमवतारयति नइति / नानवस्थया भवितव्यम् , न हि यत्र यत्राविनाभावग्रहस्तत्र सर्वत्र शकोदय इति / व्या- / घातावधित्वमेवाह तदेव हि-इति / यस्मिनाशयमाने लोकस्य व्यवहारव्याघातादयो न प्रादुष्यन् प्रकाशः। नन्वन्यत्रेव तर्कमूलव्याप्तावपि शकावृत्तौ मूलशैथिल्यात्तनिवर्तनं तर्कादेवेत्यनवस्येत्याह नन्विति // न चानादिसिद्धव्याप्तिका एव केचित्ता इति वाच्यम् / तत्रापि प्रमाणानुयोगेडनुमान एव पर्यवसानेऽनवस्थापत्तेरिति भावः / तर्कमूलव्याप्तिग्रहो न तान्तरात् किन्त्वन्यथैवेत्याह // शङ्काया इति // तदेव स्पष्टयति // तदेव हीति // धूमो यदि वयसमबहितसामग्य. जन्यत्वे तत्समवहितसामग्चजन्यः स्यानोत्पन्नः स्यादित्यत्र तर्के प्रवृत्ते किमवहेरेव धूमः स्यादिति शङ्का, कचिद्वहि विनाऽपि स्यादिति वा, अकारणत एवोत्पयते इति वा ? / सर्वत्र स्वक्रियाव्याघातः / यदि यन्वयव्यतिरेकावधृतकारणभावं कारणं विना कार्योत्पत्तिं शरेत, तदा नियमेन धूमार्य वहेम्तृप्त्यर्थमनस्य परप्रतिपत्यर्थ शब्दस्योपादानं न कुर्यात् , तैर्विनाऽपि तेषां सम्भवात् / तस्मात् तदुपादानमेव तादृशशहाप्रतिबन्धकम् / न त्यस्ति सम्भवो धूमायर्थ वढयादिकमुपादत्ते तत्कारणं तनेत्याशइते चेत्यर्थः / अतश्च व्याघातो यदि शङ्काऽस्ति न चेच्छा ततस्तराम् / व्याघातावधिराशका तर्कः शङ्कावधिः कुतः // प्रकाशिका। रति धूमो यदीति / अत्र सत्यन्तं विशेषणं पक्षे योजनीयम् / तेनाभिमतविपर्ययपऱ्यावसायित्वं तकस्येति बोध्यम् / तदुपादानमिति / उपादानकारणीभूतं कार्यकारणभावज्ञानमित्यर्थः। उपादानस्य क्रियायाः शङ्काप्रतिबन्धकत्वात् / नन्वेवमन्योन्याश्रयः कार्यकारणभावग्रहार्थमेवैतत्तकांनुसरणादिति वाच्यम् / न बनेनैव तर्केण धूमवहिव्याप्तिग्रहनियमः कोटिस्मरणादिविरहेण शहाविच्छेदे तक विनापि व्याप्तिग्रहात् , किन्तु सर्वत्र शका स्यादेवेति शहापिशाच्या न कापि व्याप्तिग्रह इति नानुमान प्रमाणमिति वदन्तं चार्वाकं प्रति तर्कोऽयमुपदश्यते / एवमाशङ्कसानस्य भवतोऽपि स्वक्रियाव्याघात इति प्रतिपादनाय तथा च भवतोऽप्युपादानकारणीभूतं कार्यकारणभावज्ञानं वर्तत एवेति नास्ति शकति तदुद्भावनं वाल्मनसविसंवाद इति भयेन शङ्कामनुभावयन् सोऽनुमानप्रामाण्यानु मकरन्दः / यत्तकमूलव्याप्ती व्यापातः शङ्काप्रतिबन्धकस्तमुदाहरति धूमो यदीति / सत्यन्तं घटादौ व्यभिचारवारणाय / पक्षविशेषणमप्येतद् बोध्यम् / तेनैतविशेषणस्यैव व्यतिरेकमादाय नास्य विपर्यायपर्यवसानम् / तद्प्रहश्च योग्यानां व्यभिचारदर्शनात्, अयोग्यानामनुपस्थितकल्पनागौरवात् / तदुपादानमिति / तदुपादानहेतुभूतधूमवह्नयादिकार्यकारणभावज्ञानमेवेत्यर्थः / शाया विरोधिनिश्चयाप्रतिबध्यत्वादिति ध्येयम् / यद्यप्येवमन्योन्याश्रयः,शक्षानिवृत्तावेवतकस्य कार्यकारणभावनिवर्तकत्वं निषिते च कार्यकारणभावे ततः शानिवृत्तिरिति, तथापि न सर्वत्रानेनैव तर्केण वहिधूमकार्यकारणभावग्रहः, स्वतः सिद्धशङ्काविरहेऽन्वयादिज्ञानवतस्तद्महे बाधकाभावात तस्मात् सर्वत्र शङ्का स्यादेवेति यथााकादिरनुमामविरोधी मन्यते, तं प्रत्युच्यते तथा सत्येतादृशतर्केऽपि तादृशशङ्कायां भवतो धूमार्यवायुपादानं व्याहन्येत / तदिदमाह, न त्यस्ति सम्भवो धूमायर्थ वह्नयादिकमुपादत्ते 44 न्या० कु०
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |