Page Text
________________ 312 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाअलो [1 कारिकाव्याख्यायां पाधिमत्तयैव व्याप्तत्वात् तद्वाधे सोऽपि बाधित एवेति तुल्यम्। व्यापकस्वार्थाद्यनुपलम्मेनाप्यनुमीयते भास्तीति / को हि प्रयोजनमन्तरेण किश्चित् कुर्यादिति / उच्यते.. योग्याष्टिः कुतोऽयोग्ये प्रतिबन्धिः कुतस्तराम् // कायोग्यं बाध्यते शृङ्गं कानुमानमनाश्रयम् // 1 // स्वारमेव तावद् योग्यानुपलब्ध्या प्रतिषेधुं न शक्यते, कुतस्त्वयोग्यः परमा बोधनी। णकत्वाच्चेतनादेर्योग्यं च शरीरादि, तथा च तस्यानुपलम्भेन बाधात् तद्वतोऽपि बाधः स्यादिति न केवल प्रत्यक्षमनुमानमपि बाधकमित्याह-व्यापक इति / कर्तृव्यापकत्वेन स्वप्रयोजनसिद्धिः कुलालादिषूपलब्धा, न च साऽनवाप्तावाप्तकामविरहिणि जगत्कर्तरि संभवति / तस्माद्वथापकानुपलब्धा जगत्कर्तुरभावोऽनुमीयत इति / स्वार्थस्य कर्तृव्यापकत्वमेवाह–को हि इति / प्रयोजनमनुहिरबन मन्दोऽपि प्रवर्तत इति न्यायादिति / तदेवं प्रत्यक्षानुमानबाधितविषयमीश्वरानुमानमिति पूर्वपक्षिते सिद्धान्तमाह-उच्यते इति / अयोग्यत्वात्परमात्मनस्तस्मिन् योग्यानुपलब्धिः कुतो भवेत् , न कुतश्चिदित्यर्थः / यद्वा, योग्येऽपि स्वात्मन्यनुपलब्धि भावं गमयितुमलं, कुतोऽयोग्ये परमात्मनि / ततश्वोन्मोचिता शशशृङ्गप्रतियन्दिर्न हि शृङ्गमयोग्यमनुपलब्ध्या बाध्यते; किन्तु योग्यमेव / मन्च परमात्मा योग्य इति / न तावत्प्रत्यक्षबाधः, न च व्यापकानुपलब्धिलक्षणमन्यद्वाऽनुमानं बाधकमीवर स्यानभ्युपगमेनाश्रयासिद्धेरिति व्याचष्टे-स्वात्मैव इति / स्वात्मनः प्रत्यक्षयोग्यत्वं मुख्यहं दुःख्यहमित्यादिप्रतीतिसाक्षिकमेवेति / किमिति स्वात्मा योग्योऽप्यनुपलब्ध्या न प्रतिषेद्धथु शक्यत इत्य प्रकाशः। रबाधाद्याप्यकर्तृवाधपरोऽयं ग्रन्थः प्रत्यक्षबाधस्योपक्रान्तत्वात् / व्यापकानुपलब्धिलिङ्गकानुमान बाधकमाह / व्यापकेति / व्यापकश्वासौ स्वार्थादिश्चेति कर्मधारयः / आदिपदाच्छरीरादि / चेतनप्रवृत्तेः स्केष्टसाधनताज्ञानव्याप्तत्वातू तद्बाधनेन सापि बाधितैवेत्यर्थः / .. योग्याष्टिरिति / योग्यानुपलब्धिः क्कायोग्ये = परमात्मनि बाधिका, शृङ्गस्यापि तथात्वे तत्रापि योग्यानुपलब्धिन बाधिका / न हि शशशृङ्गमयोग्यं योग्यानुपलब्ध्या निषिद्ध्यते येन प्रति प्रकाशिका। नामेव विशिष्टाभावतास्वीकारात्प्रत्यक्षबाधस्येति। इदमुपलक्षणं, व्यापकेत्यायग्रिमग्रन्थेन पौनरु क्त्यापत्तिश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् / न च शरीरातिरिक्तमेव व्यापकं तत्र व्यापकपदार्थों गोबलीबईवदिति वाच्यम् / तत्रानन्यगतेः, इह तु प्रकारान्तरसम्भवादिति। न च प्रत्यक्षबाधपरत्वे चास्य तदनुद्धारेण सिद्धान्तकारिकायां न्यूनतेति वाच्यम् / शरीरविशिष्टस्य कर्तृतायां गौरवमिति शङ्काया एव तुच्छतया सिद्धान्ते तदुद्धारोपेक्षणात् / षष्टीतत्पुरुषभ्रमं निवारयति / व्यापकश्वासाविति / स्वेष्टेति। यद्यपिजगदेवेश्वरेच्छाविषयः, तथापि स्वसुखदुःखाभावान्यतरप्रयोजकताज्ञानव्याप्तत्वादित्यत्र तात्पर्य्यम् / प्रतिवन्दिसामान्यनिषेधे कृतेऽतिशयेन प्रतिवन्यभावो युज्यत इति तृतीयमेव पादं प्रथमतो व्याचष्टे / शृङ्गस्या . मकरन्दः। शसस्माक्षेत्र कतर्सथ एवेत्यर्थः / प्रत्यक्षबाधस्वेत्युपलक्षणम् , अग्रिमेण पौनरुक्तचापतादिल्यपि द्रष्टव्यम् / स्वेष्टेति / यद्यपि जगत एव तदिच्छाविषयत्वात् स्वेष्टसाधनतालानं तस्मानित तथापि स्वप्रयोजनव्याप्यत्वादिति मूलोक्त एव तात्पर्यम् / स्वप्रयोजनप्रयोजकताज्ञानव्याप्यत्वाविल्यम् / तथात्वे-अयोग्यत्वे / प्रतिबन्धिसामान्यनिषेधे कृते अतितरां न प्रतिबन्धिरिति युज्यते
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |