Page Text
________________ प्रकाशः। 22 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशोधनीयुते न्यायकुसुमाअलौ [ 2 कारिकाव्याख्यायां दिनपूर्वकतद्दिननियमभङ्गवदुपपत्तेः। राश्यादिविशेषसंसर्गरूपकालोपाधिप्रयुक्तं हि तत् / तदभाव एव व्यावृत्तः / तथेहापि सर्गानुवृत्तिनिमित्तब्रह्माण्डस्थितिरूपकालो. बोधनी। त्यादौ ऋतुमध्यन्दिनानां तत्तदृतुदिनपूर्वकत्वे तद्दिनत्वमप्रयोजकं संप्रतिपन्नाहोरात्राणां तत्तदृतूना प्रथमदिनेषु व्यभिचारात् / यद्वा, वर्षौरादिदिनस्य तद्दिनपूर्वकत्वे साध्ये तद्दिनत्वमप्रयोजकमा भ्युपगम्यते, तथाहोरात्रत्वमप्रयोजकमुपपद्यत इति / कस्तत्रोपाधिन तद्दिनत्वस्य नियमो भज्यत इत्यत्राह-राश्यादि इति / राश्यादिविशेषैरादित्यस्य संसर्गात्मको यः कालोपाधिस्तत्प्रयुक्तं तद्दिन पूर्वकत्वं तस्य कालोपाधेरभावे तद्दिनपूर्वकत्वस्यापि व्या त्तेः साध्याभावाविनाभावात्ययत्वादिति यावत् इति / दार्टान्तिकत्वेऽप्यप्रयोजकत्वमुपाधिप्रदर्शनेनाह-तथा इति / सर्गस्यानुवृत्तौ साध्यमस्ति, न च राशिविशेषावच्छेद इति साध्याव्यापकत्वम् / न / वर्षादिनत्वे सति यद्वर्षादिनपूर्वकं तद्राशिविशेषावच्छिन्नमिति साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वात् / तथापि राशिविशेषावच्छिनत्वं वर्षादिनत्वस्य साधनस्य व्यापकम् / अत्र, यदा दिनत्वेन वर्षायदिनस्य वर्षादिनपूर्वकत्वं साध्यते, तदा पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकोऽयमुपाधिरिति साम्प्रदायिकाः। किञ्च, बिबादाध्या. सितत्वेनैतत्कालीनाहोगत्रस्य पक्षत्वे सिद्धसाधनम् , सर्गाद्यतत्पक्षत्वे च बाधः। न चाहोरात्र प्रकाशिका। पक्षधर्मावच्छिन्नेति। अत्र यद्धविच्छिन्नसाध्यस्य व्यापकः-तदवच्छिन्नस्यैव साधनस्याव्यापक उपाधिरुच्यते / अन्यथा व्यञ्जनवत्त्वादेरपि प्रमिद्धानुमान उपाधितापत्तेः, तथा च प्रकृतोपाधेरूक्तपक्षधर्मावछिन्नसाधनव्यापकत्वादसङ्गतिरित्यरुचि विभावयति साम्प्रदायिका इति / तस्माद् मकरन्दः। वर्षादाविति / वर्षाद्यदिने इत्यर्थः / प्रलये प्रलयांभ्युपगमपक्षे / पक्षधर्मेति / वर्षादि. नत्वरूपपक्षधर्मावच्छिन्नेत्यर्थः / ननु बर्षायदिनव्यानो राश्यादिविशेषसंसर्गविशेष उपाधित्वेना. भिमतः / तदिदमुक्तं प्राक् , राश्यादिभेदसंसर्गभेद उपारिति / तथा च वर्षादिनत्वरूपसाध. नाव्यापकत्वमप्यायदिने सम्भवत्येवेत्यनुशयमाविष्करोति साम्प्रदायिका इति / केचित्तु राशि विशेषवत्पूर्वकत्वमत्रोपाधित्वेनाभिमतं, तच्च शुद्धसाध्यव्यापकभेव, शरदायदिनेऽपि तत्पूर्वकरवसस्वात् , एवञ्चात्र न साधनव्यापकत्वशङ्काऽपि, वर्षांथदिने वर्षादिनस्वरूपस्य साधनस्याव्यापकत्वा. दित्याहुः / पक्षविकल्पभिया पक्षधर्मत्वमाशङ्कय परिहरति न चेति / अहोरात्रत्वं अहोरात्रवृत्ति टिप्पणी। साम्प्रदायिका इति / राशिविशेषसंसर्गविशेषो वर्षाघदिनव्यावृतोऽत्रोपाधिरवेनाभिमतस्तस्य वर्षायदिन एव साध्यव्यापकत्वम् , पूर्वो नानुमान एव सम्भवतीत्यनुमानान्तरानुसरणं व्यर्थम् / यद्वा राशिविशेषवत्पूर्वकत्वस्यैवोपाधित्वं वाच्यम् तस्य शरदाघदिनेऽपि सत्वाच्छुद्धस्यैः वोपाधेः साध्यव्यापकत्वसम्भव इति पक्षधर्मत्वायनुसरणं व्यर्थमित्यस्वरसः साम्प्रदायिका इति सूचितः / न चाहोरात्रत्वमव्यवहितेति / अहोरात्रमात्रवृत्तिधर्मोऽत्राहोरात्रत्वं विवक्षितं न त्वहोरात्रत्वमहोरात्रवृत्तिधर्मो वा आये तत्त दहोगत्रत्वा देः पक्षकदेशत्वाभावेन पक्षकदेशस्यापी. त्यादिग्रन्थासङ्गतेः / न च पक्षकदेशत्वाभावेऽपि साध्यहेतुमत्तया निश्चितस्य दृष्टान्तत्वसम्भवा. देवानुमानदोषाभावे ग्रन्थासङ्गतिरकिञ्चित्करोति वाच्यम् / तस्यैव पक्षत्वे सिद्धसाधनतादवस्थ्यात् / साध्यघटकाव्यवहितेत्यत्र स्वाश्रयाव्यवहितेत्यस्यैव वाच्यत्वात् सामान्यतोऽव्यवहितत्वस्याव्या. वर्तकत्वात् तत्राहोरात्रत्वे पक्षभूते साध्यसत्वसम्पादने स्वपदेन तस्यैवोपादेयतया स्वाधः यपूर्वसर्गीयाहोरात्राव्यवहिताहोरात्रपूर्वकत्वस्य सर्गाद्याहोरामेऽपि सम्भवेन तदन्तर्भावेनापि व्याप्यत्वक्षतेरभावात् / उक्तरूपेण पक्षत्वेऽवच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धरुद्देश्यतया सर्गाहो.
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |