Page Text
________________ द्वितीयस्तवके] शब्दानित्यत्वोपपादनम् / व्यापकानुपलब्भ्यां सत्प्रतिपक्षत्वं वा? न प्रथमः,स्वरूपयोग्यता प्रति सहकारियोग्यताया बोधनी सत्प्रतिपक्षत्वम्-इति / तत्र न तावदुपाध्युद्भावनपक्षः संभवतीस्याह-प्रथमः इति / इन्द्रियसंनि करस्य तावदनुपाघित्वमाह-स्वरूप इति / शब्दप्रध्वंसस्येन्द्रियग्रहणं प्रति स्वरूपयोग्यता तत्र प्रकाशः। प्रत्यक्षतापत्तरिति वाच्यम् / उपाधेरधिकदेशत्वेऽपि दूषकताबीजसाध्यव्यापकत्वानपायात् / अथ नायमुपाधिः, व्यरिरेकोपसंहारसामर्थ्याभावात् / तथा हि / अभावत्वे सत्यतीन्द्रियाधा. रत्वादिति यद्यपि नैन्द्रियकाधारस्वस्थ व्यतिरेकः, उभयाधारत्वेऽप्यविरोधात् / तथाप्यभावत्वे सत्यन्द्रियकाऽनाधारत्वादिति सम्भवति, किन्तु योग्यताविरहस्तत्रोपाधिः / न च साधनव्यापकत्वं, न ह्यतीन्द्रियाधारत्वमेव योग्यताविरहः, पृथिवीत्वाभावादेरयोग्यतापत्तेः / नाप्यन्द्रियकाधारस्वा. भावः सः / तदर्थासहिततदभावस्य योग्यतात्मकत्वे धर्माभावस्म योग्यतापत्तेः / मैवम् / ऐन्द्रियंकाभावमन्तर्भाव्याभावस्य योग्यतेत्युक्तेऽपि साधनव्यापकताया अपरिहारादिति भावः / व्यापकेति / प्रत्यक्षव्यापकैन्द्रियकावारत्वेन्द्रियसन्निकर्षानुपलब्धेरित्यर्थः / यद्यपि शब्दध्वंसो न प्रत्यक्षोऽतीन्द्रियाधारत्वादिति पृथिवीत्वादौ व्यभिचारि, तथाप्यन्द्रियकानाधारत्वादिति हेतूकत. व्यम् / तत्र प्रथममुपाधिभिरस्यति / स्वरूपेति / स्वरूपयोग्यतां प्रत्यक्षोपहितस्वरूपसम्पत्ति प्रकाशिका। तद्वी जन्तु गुणादावोपपत्तिकाभावज्ञानेऽपि न सामान्याभावः प्रत्यक्षः प्रतियोगिसत्त्वविरोध्यनुपलम्भा विषयत्वाद् द्रव्ये न तादृशानुपलम्मो गुंणादी तु स इत्यस्य राजनिदेशत्वादिति / ऐद्रियकाधारत्वं चेति। अभावत्वावच्छिनसाध्यव्यापकोऽयमुपाधिः, मतो न शाब्दादौ साध्याज्यापकावमिति ध्येयम् / एवश्वातोन्द्रियाधारत्वादिति मूलस्यन्द्रियकानाधारत्वादित्यर्थः / तेन तध्यतिरेकत्वमुक्तो राधेरुपपद्यत इति न "स्वव्यतिरेकेणेति शेष" इति प्रकाशविरोधः / अत एवाने तथैव विभावयिष्यतीति / उभयाधारत्वेऽपीति / तथा च विरोधाभावे न परस्यरविरहरूपतासङ्कापीति भावः। पृथिवीत्वात्यन्ताभावादौ व्यभिचाराचेत्यपि द्रष्टव्यम् / योग्यताविरह इति / यद्यपि योग्यताविरहमुपाधि मूलकृदेवाने वक्ष्यति / तथापि सत्प्रतिपक्षनिराकरणावसरे तथामूलम् , अत्र तूपाधिप्रस्तावे तदेवाशङ्कय दूषणं समाहितमिति द्रष्टव्यम् / तथापोति / वायुस्पर्श व्यभिचार इति सत्यन्तम् / ऐन्द्रियकाभावत्वमिति ऐन्द्रियकप्रतियोगिकावे सत्यन्द्रियकाधारत्वं योग्यता तथा च न धर्मध्वंसस्य योग्यता न वोपाधिः साधनाव्यापक इत्यर्थः। अपदार्थव्या. - मकरन्दः / म्याप्त एवोपाधिः स्यात् न चैवम् विषमव्याप्तस्यापि तथात्वादित्याह उपाधेरिति / तथाऽपीति / श्रात्मादौ व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् / ऐन्द्रियकप्रतियोगिकाभावत्वे सत्यन्द्रियकाधारत्वं योग्यस्वम् / तथा च न धर्माभावस्य योग्यता, तद्विरहश्च साधनव्यापक एवेत्याह ऐन्द्रिय. काभामिति। टिप्पणी। धारत्वं शब्दे साण्याव्यापकत्वानोपाधिः, तद्धविच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वे सति तद्धर्मावच्छिन्नसाधनाव्यापकत्वस्यैवोपाधिस्वरूपरवेनाभावत्वावच्छिन्नसाम्यव्यापकत्वात् / व्यतिरेकोपसंहारसा. मर्थ्याभावादिति / स्वाभावेन साम्यव्यतिरेकानुनायकत्वादित्यर्थः / उभयाधारत्वेऽप्यविरो. धादिति / ऐन्द्रियके पृथिवीत्वायभावे वृत्तित्वेन व्यभिचार इति भावः / तथाप्यभावत्वे सतोति / बायस्पर्श व्यभिचारपारणाय सरवन्तम् / अपरिहारादिति / ऐन्द्रियकप्रतियोगिकरवे
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |