Page Text
________________ 236 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाजलो [1 कारिकाव्याख्यायो इन्द्रियाऽसनिकृष्टत्वादतीन्द्रियाधारत्वाद्वेति चेन्न / इदं छुपाध्युद्भावनं वा स्यात् , बोधनी। तोऽपि नेन्द्रियेण गृह्यत इति / तदेतद्वि कल्प्य दूषयति-न इति / इदं द्वयमप्युपायुद्भावनं स्यात् ऐन्द्रियकस्वाभावत्वस्यन्द्रियकत्वेन न स्वाभाविकः संबन्धः, घटाद्यभावे स्वैन्द्रियकत्वस्येन्द्रियसंनि. कन्द्रियकाधारत्वयोरन्यतरप्रयुक्तत्वादिति / यद्वा, इन्द्रियग्राह्यत्वस्येन्द्रिय सन्निकर्षः, ऐन्द्रियकाधारत्वं वा व्यापकं घटाभावादिषु दृष्टं, तञ्च शब्दप्रध्वंसान्निवत्त इति न तस्येन्द्रियकत्वम्-इति / . प्रकाशः। योग्यतया तदभावे हेतोरग्रहात् / येन रूपेण प्रतियोगियोग्यता, तेनैव तदभावस्य योग्यतावगमात् / अत्राभावपदेन ध्वंस उक्त इति न व्यभिचार इत्येके / द्रव्यनिष्ठमूर्तवत्त्वाभावत्याप्र:यक्षावे. ऽपि गुणादौ स प्रत्यक्ष एवेत्यन्ये / उपाध्युद्भावनमिति / स्वव्यतिरेकेणेति शेषः / तेनेन्द्रियसनिकृष्टत्वमैन्द्रिकाधारत्वम्योपाधिरित्यर्थः / न चैन्द्रिय काऽऽधारत्वं नोपाषिः, धर्माभावस्यापि प्रकाशिका। भ्यस्य योग्यत्वात मूर्तवद्भूतलमिति घटसत्त्वकाले प्रत्यक्षादित्यरुचेराह / अत्राभावेति / एकेमुख्याः / “एके मुख्यान्यकेवला' इति कोषात, ननु मूर्त्तवत्वघटवत्त्वयोर्थोग्यायोग्यघटितत्वाविशेषात् कथं मूवित्त्वाभावोऽप्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्तु घटवत्त्वाभाव इति चेत् ? घटस्य ह्ययोग्यस्वमिन्द्रियासन्निकर्षादिति सनिकृष्टदेशे घटसत्त्वेनोपलब्धिरापादयितुं शक्यते नत्वेवं मूर्सवत्त्व परमाणोरतीन्द्रियस्वादिति / द्रव्यनिष्ठेति / द्रव्यविशेषणतयाऽप्रत्यक्षत्वेऽपि गुण विशेषणतया तस्यैवाभावस्य प्रत्यक्षत्वात साध्यमेव तत्रेति न व्यभिचार इत्यर्थः / न त्वधिकरणभेदेनाभावभेदाभिप्रायकोऽयं प्रन्थः, तथा सति द्रव्यनिष्ठतदभावे व्यभिचारतादवस्थ्यात / अन्य इत्यरुचौ / मकरन्दः / . ननु मूर्त्तवत्त्वस्य योग्यायोग्यघटितत्वेऽपि नायोग्यत्वं, किञ्चिद्विशेषयोग्यतयैव सामान्यस्य योग्यस्वात् / घटवति भूतले मूर्त्तवदिदं भूतलमिति चाक्षुषप्रत्यक्षदर्शनाच / अन्यथा घटवत्त्वसामान्यस्यापि सनिकृष्टासन्निकृष्टघटधटितत्वेनैन्द्रियकत्वानुपपत्तो, स्वरूपायोग्यतया सहकारिविर हेण वा फलाभावस्याविशेषादित्यनुशयान प्राह अत्राभावपदेनेति / न चैन्द्रियकाभावत्वा. विशेषेऽपि घटत्वसामान्याभावस्य प्रत्यक्षत्वे किं विनिगम कमिति वाच्यम् / सन्निकृथ्घटस्यापि तत्र तर्कितं सत्त्वमनुपलब्धिविरोधीति यावद्विशेषाभावप्रत्यक्षासम्भवादयोग्यमूर्तीभावस्यातथास्वा. दिति विशेषात् / द्रश्यनिष्ठेति / द्रव्यविशेषणतयाऽप्रत्यक्षत्वेऽपीत्यर्थः / एतेनाधिकरणभेदेना. भावभेदानभ्युपगमाद् , अभ्युपगमे वा द्रव्यनिष्ठतदभावे . व्यभिचारतादवस्थ्यादित्यपास्तम् / एकस्यैवाधिकरणभेदेन प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वोपगमात् , योग्यायोग्य जले पृथिवीत्वात्यन्ताभाववत् / मत्र यावद्विशेषाभावाप्रत्यक्षतयाऽप्रत्यक्षस्वं गुणेऽपि समानम् / अनुमानादिना तन्निश्चये तत्प्रत्यक्षत्वं द्रव्येऽपि तुल्यम् | यावद्विशेषाभावनिश्चये तन्निश्चयोऽनुमित्यात्मक इत्यपि समानमित्यनभि. मतिबीजं द्रष्टव्यम् / ऐन्द्रियकाधारत्वञ्चेति / तथा नातीन्द्रियाधारत्वादित्यस्य ऐन्द्रियकानाधारत्वादित्यों बोध्यः / तेन तद्वचतिरेकत्वमस्योपपद्यते। अत एवानुपदं तथैव विभावयिष्यतीति / न च पान्दादौ साध्याव्यापकत्वम् / साधनाद्यवच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वादिति भावः / भवेदेवं यदि सम टिप्पणी। अतिरपि तस्याप्तोक्तत्वं विनापीति। वक्तृगुणाधीनत्वं विनापीत्यर्थः। अत्राभावपदेन ध्वंस उक इति / सामान्यस्य हि योग्यत्वं यस्किश्चिद्विशेषयोग्यत्वनिबन्धनम् घटसत्त्वकाले सामान्यरूपेणैव नविद् भूतकमिति प्रत्यक्षादित्यरुचेराह / अत्रेति / ऐन्द्रियकाधारत्वञ्चेति। न चैन्द्रियका
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |