Page Text
________________ 230 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाजलो [1 कारिकाव्याख्यानो मनशक्तिस्तस्य प्रत्यक्षा स्यात् / स्यादेतत् / प्रामाण्यग्रहे सति सर्वमेतदुपपद्यते / स च स्वतो यदि न स्यादु, न स्यादेव; परतः पतस्याऽनवस्थादुःस्थत्वादिति चेन्न / तदग्रहेऽप्यर्थसन्देहादपि सर्वस्योपपत्तेः। न चानवस्थाऽपि,प्रामाण्यस्यावश्यशेयत्वानभ्युपगमात् / अन्यथा. बोधनी। स्वरूपप्राहकात्प्रत्यक्षादेव तच्छक्तिप्रहमपेक्षते, सौहित्यलिजेनापि तद्ग्रहोपपत्तेः। तथा प्रवर्तकविज्ञानस्वरूपग्राहिणः प्रमाणादन्येनापि तज्जातीयस्वादिना लिङ्गेन तत्प्रामाण्यानुमानमविरुद्धमिति / स्यादेतत्-इति / सर्वमिदं-प्रवृत्यादिकमिति / न इति / मा भूदनवस्थादुःस्थत्वात् परतः प्रामाण्यग्रहः / तथापि न स्वतस्त्वसिद्धिः, प्रामाण्याग्रहेऽप्पथग्रहोपपत्तेरर्थसंदेहेऽपि च प्रवृत्युपपत्तेरिति / ननु प्रामाण्ये कदाचिज ज्ञातव्ये भवत्येवानवस्थेत्याशङ्कच न तावत्फलज्ञानमाश्रि. त्येयं प्रसज्यत इत्याह-न च इति / यथा ह्यथें गृह्यमाणे न तद्विषयज्ञानप्रामाण्यग्रहापेक्षा, तथा प्रवर्तकविज्ञानप्रामाण्ये गृह्यमाणेऽपि न तग्राहिणो गुणसंवादिविज्ञानस्य प्रामाण्यग्रहापेक्षा / तेन यदा कदाचित् केनचित् प्रामाण्यं जिज्ञास्येत तदा तदन्येनागृहीतप्रामाण्येनैव गृह्यत इति नान. वस्थेति / अवश्यं शेयत्वाभ्युपगमे दोषमाह- अन्यथा इति / न तावन्मीमांसकस्यापि ज्ञानं स्वयमेव प्रामाण्यं गृह्णाति स्वस्यैवाग्रहणात् / अतः स्वग्राहिणो शाततालक्षणफलाद्यनुपपत्तिरूपा स्प्रामाणाद् गृह्यत इति वक्तव्यं, तत्र चार्थापत्तिप्रामाण्यविषयविज्ञानस्याप्यर्थान्तरेण प्रामाण्य ग्रहीतव्यम् , एवं तस्य तस्यापीत्यनवस्था प्रसज्यत इति / ननु मा भूत्कलज्ञानप्रामाण्यस्यास्य. पश्यं शेयत्वं, मा च भूत् तत्रानवस्था, तथापि प्रमाणाधनमात्रिस्यानवस्था प्रसज्यत इत्याह प्रकाशः। इत्येव लिङ्गान पेक्षता। तथा सति पिपासोपशमनशक्त्यनुमवस्याप्यलैङ्गिकत्वप्रसा इत्थर्थः। सर्वमेतदिति / झ टति प्रवृत्यादिकमित्यर्थः / स चेति / यद्यगृहीतप्रामाण्यमेव ज्ञान परप्रामाण्यनिश्चायकमास्थेयं, तदा व्यवसायोऽप्यगृहीतप्रामाण्य एव विषयं निश्चाययतु, कि तत्प्रा. मण्यप्रहेण / यदि च तस्याप्रामाण्यसंशयान तन्मात्रादर्थनिश्चयस्तर्हि प्रामाण्यानुमितेरप्रामाण्यसंशयान्न ततोऽपि प्रामाण्यनिश्चयः / ततस्तस्या अपि प्रामाण्यनिश्चयावश्यकत्वेनानबस्था। एवं लिाव्याप्त्यादिज्ञानानामपि प्रामाण्यानिश्चये हेत्वाद्यसिद्धिः, तन्निश्चये चानवस्था / न हि, न लि. प्रादिज्ञाने प्रामाण्यसंशयोऽनुभवविरोधात् , तथा च, परिशेषात् स्वतः प्रामाण्यग्रह इत्यर्थः / तदग्रहेऽपीति / न तज्ज्ञानप्रामाण्यनिश्चयादेवार्थनिश्चयः, किन्तु न यत्राप्रामाण्यशङ्का करतला. दिज्ञाने, तत्र व्यवसाय एवार्थनिश्चय इति तत एव निष्कम्पप्रवृत्त्युपपत्तिरिति न प्रामाण्यानुमितिलिङ्गादिज्ञानानामपि प्रामाण्यानुसरणमिति नानवस्थेत्ययः / तथाप्यनभ्यासदशापन्न. ज्ञानप्रामाण्यसंशयेनार्थनिश्चयस्य परिभवात् तत्प्रामाण्यानुसरणेऽनवस्थेत्यत आह / न चेति / अगृहीतप्रामाण्यमेव ज्ञानं परप्रामाण्यं निश्चाययति, अप्रामाण्यशङ्काकलङ्काभावात् / यत्र प्रामाण्यज्ञानेऽप्यप्राण्यशङ्कया प्रामाण्यसंशयस्तत्र प्रामाण्य ज्ञानप्रामाण्यनिश्चयादेव प्रामाण्य. निश्चयः / एवं, यावदप्रामाण्यशङ्ख तज्ज्ञानप्रामाण्यनिश्चयादेव तन्निश्चयः / न चैवमनवस्था, चरमप्रामाण्यज्ञानस्य ज्ञानाभावाद्धर्मज्ञानामावेन कोटिस्मरणाभावात् विषयान्तरसबा. राद्वा प्रामाण्यसंशयानवश्यम्भावादित्यर्थः / मन्यथेति / भाडाना प्रामाण्यस्य ज्ञानानुमितिप्रात्यरवे प्रकाशिका। स्वातन्त्र्येण प्रामाण्यग्रह इति प्रवर्तकं प्रामाण्यज्ञानं परत एवेति भावः / भट्टानामिति / इदमुप. मकरन्दः / अन्यथेतीति / प्रत्यनुपयोग्यप्यस्तीत्येव यदि प्रामाण्यमवश्यं शेयं, तदाऽस्य प्राह्यस्वेऽ.
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |