Page Text
________________ द्वितीयस्तवके ] प्रामाण्यपरतस्त्वोपपादनम् / 227 प्रकाशः। मादाय सिद्धयति / तथा हि / अयं पृथिवीत्वेनानुभवो न पृथिवीवाभाववति पृथिवीत्वप्रकारकः; गन्धवद्विषय कप्रयत्नजनकपृथिवीत्वप्रकारकज्ञानस्यात् यन्नैवं तन्नैवम् / यथा पृथिवीभ्रमः / एवञ्च पृथिवीभ्रमे पृथिवीत्वाभाववति पृथिवीत्वप्रकारकत्वसमर्थप्रवृतिजनकत्वाभावयोर्ध्या तपहा. दप्रामाण्यव्यापकहेत्वभावाभावरूपाखेतोरप्रामाण्याभावरूपं साध्यं सिद्धयति / यद्वव्यापकतया हेत्वभावो गृहीतस्तदभाव एव हि हेतुना साद्धयते / यत्र त्वभावव्यापकता हेत्वभावस्य ज्ञायते, तत्र साध्यप्रसिद्धिरनुमानाङ्गम् , तो विना तदभावात् यत्र च भावव्यापकता हेत्वभावस्य, तत्र न साम्, तो विनाऽपि व्यतिरे कव्याप्तिप्रहात् / विशेषणज्ञानं विना कथं प्रामाण्यविशिष्टाऽनुमितिरिति चेत् / प्रथमं न कथञ्चित् / ज्ञाने प्रामाण्यमित्यनुमित्यनन्तरं तेनैव हेतुना तत्र प्रामाण्यविशिष्टानुमितिः, अभान विशेष्यकज्ञानानन्तरम् , अभावद् भूतलमिति ज्ञानवत् / एवं तरमाववति तत्प्रकारकत्वव्यतिरेकः सिद्धस्तद्वति तत्प्रकारकत्वमादाय पक्षधर्मताबलेन सिद्धयतीति तत्वचिन्ता. प्रकाशिका। शम् / अप्रामाण्यशङ्काविरहस्य क्वचिदेव संभव इत्याशयेनैतत्कल्पावतारात् / अयमिति / अनु. भवपद निश्चयपरम् तल्लाभायैव च हेतुनिष्ठनिश्चपपदं न तु हेतुप्रविष्टं वयात् / निष्प्रकारक. त्वेनान्यप्रकारकत्वेन वार्थान्तरवारणाय तृतीयान्तम्। पृयिवीभ्रमपक्षस्वेऽशतो बाधः स्यादिति तद्वार. णाय श्रयमिति / पृथिवीविशेष्यक इत्यर्थः। पृथिवीवाभाववतीति / अत्र पृथिवीत्वाभाववद्विशेष्यकस्वाभावमात्रं साध्यमन्यथा वैयर्यात् / अप्रामाण्यस्याभावत्वेन व्याप्यत्वेन च व्यर्थविशेषणतायाः दुष्परिहरस्वात् पृथिवीत्वप्रकारजलज्ञाने व्यभिचार इति गन्धवद्विषयकेति / अत्र पृथिवीत्वमिति ज्ञानस्यापि प्रवर्तकतया तत्र व्यभिचार इति पृथिवीस्वप्रकारकेति / पृथिवीत्वप्रकारत्वा. चच्छेदेन तादृशप्रयत्नजनकत्वं हेतुरतो न जलपृथिव्याविति समूहालम्बने व्यभिचारः / निश्चयपद. तु निरुक्तमेवेति / कदाचिदपोताति। न च कदाचित् दोषात् प्रामाण्यसंशयेऽपि तद्विरहदशाया स्वतःप्रामाण्यग्रहे बाधकाभावः, दोषात् कदाचिद्रजतत्वसंशयेऽपि कदाचिद्रजतत्वग्रहवदिति वाच्यम् / स्वप्रकाशपक्षस्य सामप्रीविरहादनुपपत्तेः / ज्ञाततायाश्चाप्रामाणिकतथा तलिमकानुमितेरप्रसिद्धः / मनसश्चोपनयमहकृतस्य बहिरर्थप्राहकत्वेऽपि उपनायकज्ञानगोचरस्य ज्ञानस्य स्वातन्त्र्येण बहिरीविषयकत्वात् / अनुव्यवसायस्य व्यवसायप्रामाण्यमहोत्तरकालीनस्याप्रवर्तकत्वेन तथा कल्पनात् / उपनायकज्ञानविषयवन्तु क्वचिदेवेश्यत्रादृष्टमेव नियामकम् / एवं च ज्ञानोपनीतप्रामाण्यप्रहेऽपि न मकरन्दः। भावानुमानासम्भवे तत्र प्रकारान्तरानुसरणे स एव प्रकारः सर्वत्रानुत्रियतामित्यादि दूषणं प्रत्यक्षप्रकाशे द्रष्टव्यम् / अयमिति / अनुभवपदं निश्चयपरम् / तेन संशयव्यावृत्तसाध्यसिद्धिः, स्मृतेरपि प्रवृत्तेस्त. साधारण्यश्चेत्याहुः / निष्प्रकार कस्वेनान्तिरवारणाय तृतीयान्तम् / पृथिवीत्वाभाववति नेत्येष माध्यम् / व्यतिरेकव्याप्तौ साध्यामावस्य व्याप्यत्वेन तत्र नीलधूमवदधिकस्य व्यर्थत्वात् / अप्रा. माण्यस्य भावरूपतया साध्याभावस्याखण्डस्वेन न वैयर्थ्यमित्यस्याप्यसम्भवादिति ध्येयम् / पृथि वीत्वनने व्यभिचारवारणाय जनकान्तम् / अत्र पृथियोत्वमिति निश्चयस्य पृथिवीवाभाववत्पृथिवीत्वषिशेष्यकस्य पृथिवीप्रवर्तकस्वाभ्युपगमपक्षे तत्र व्यभिचार इत्यत उक्तं, पृथिवीत्वप्रकाकेति / निश्चयपदं च निभयपक्षतासूचनार्थमविवक्षितार्थकम् / विस्तरः प्रत्यक्ष प्रकाशे / टिप्पणी। इकसंशयस्याभावादु धर्ममतावच्छेदकः कश्चिदू वाच्यत्तस्य च विशेषणत्वात्तजशानमपेक्षित स्यात.
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |