Page Text
________________ 140 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाञ्जली [ 16 कारिकाव्याख्याया सामग्रीविरोधान्नैवमिति चेत् , कुत एतत् ? परस्परपरिहारेण बोधनी। समावेशे वा जगति विरोधोच्छेद एव स्यादिति भावः / शङ्कते-सामग्री इति / न हि गोवाश्वत्वयोरसमावेशे परस्परपरिहारवत्त्वं प्रयोजकं किन्तु तदभिव्यजकव्यक्त्युत्पादकसामप्रीविरोधः, तस्माद्विरुद्धयोः समावेशे नातिप्रसङ्ग इति भावः। गूढाभिसन्धिः सिद्धान्ती पृच्छति-कुन एतत् इति / गवाश्वयोर्विरुद्धसामग्रीकत्वं कुतः प्रमाणादवगम्यत इति / इतर आह-परस्पर-इति / प्रकाशः। न स्यादन्यथाऽतिप्रसङ्ग इथं / सामग्रीति। गोत्वाश्वत्वव्यञ्जकव्यक्तिसामग्योर्विरोधात्त. योरसमावेश इत्यर्थः / कुत इति / एतदु-विरोधस्वरूपम् / सामग्योरेव विरोधः कुतो मानात सिद्ध इत्यर्थः / परस्तत्र मानमाह / परस्परेति / अतीन्द्रियसामग्योरन्योन्यं सहानवस्थान प्रकाशिका / शालिवकुर्वद्रूपत्वयोरित्यर्थः / लिङ्गासङ्गतिमपाकरोति / विरोधस्वरूपमिति / मकरन्दः। मुक्तम् / कपालरूपादावतिप्रसावारणाय द्रव्यस्वम् / ननु संस्थानविशेषस्याननुगतत्वात् कथं तद्घटितोपाध्यनुगमः ? / तद्विशेषत्वं हि घटावयवसंयोगत्वं वा, कपालद्वयसंयोगत्वं वा अन्यद्वा ? नाद्यः / घटत्वस्याननुगमात् / उक्तोपाधिनैव तदनुगमेऽन्योन्याश्रयात् / नापि द्वितीयः। घट. त्ववत् कपालत्वस्याप्यभावात् / तत्र तत्राप्येवमनुगमकोपाधिगवेषणे घटत्वधीस्तावद्विषयशत. भारमन्थरा स्यात् / नान्त्यः / तदनिरुक्तेः / न च जातिविशेष एव तथेति वाच्यम् / अन्य तरकर्मजस्वादिना सङ्करप्रसज्ञात् / एवञ्चायकल्पेऽपि तादृसंस्थानवत्त्वेन कथमनुगम इति / न चैकव्यक्तिसंस्थानसशसंस्थानवत्त्वेनानुगम इति वाच्यम् / कस्य चित् का चिद्व्यक्तिर्बुद्धिविषयः, कस्य चित् का चिदिति सकलानुगतबुद्धिविषयानुगतोपाध्यभावात् / अत एबायकल्पे एकजातीयघटसंस्थानसशसंस्थानवत्त्वेनानुगम इत्यपास्तम् / अत्राहुः। आद्यकल्प एव साधुः / अनन्यगत्या घटपदस्य नानार्थत्वम् , अक्षादिपदवत् / उक्तोपाधेरनुगतत्वेऽपि तत्प्रकारकप्रतोतेः शान्याः सन्दिग्धत्वेन नानार्थत्वस्यैवोचितत्वात् / अन्यथा तावदन्यतमत्वाद्यनुगतोपाधिसत्वेऽ. क्षादिपदेऽपि तथात्वं न स्यात् / माईसौवर्णादिसाधारणी यधनुगतधीरस्ति, तदा तद्वदेव तत्पदवाच्यतयाऽस्तु / तद्धटजातीयसदृशसंस्थानवत्वेनैव वा तस्यानेकस्याप्यनुगतत्वसम्भवात् , विनि. गमकाभावात् , तत्प्रकारकप्रतीत्यभावाच तन्न तत्प्रवृत्तिनिमित्तमिति नानार्थस्वमिति / केचित्तु माई एव घटे घटत्वमन्यत्र तथाविधसंस्थान गुणयोगाद् गौणस्तद्वयवहार।। मुख्यत्वे विनिगमकस्तु निरुपाधिप्रयोग एब, घटमानयेत्युक्ते माईव्यवहारात् , सुवर्णादिपदसमभिव्याहारात् सौव. गोंदिव्यवहारः / अन्यथा प्रयोगस्य शक्याशक्यसाधारणत्वेन मुख्यत्वनिणेणः क्वापि न स्यात् / अत एव सौवर्णादिगवादौ गोपदममुख्यम् / तदिमुक्त, विष्टकमय्यो गाव इत्यत्र गवाकृतिसह. शाकृतौ लक्षणेति / ननु शादो व्यवहारो यथातथाऽस्तु / सौवर्णादिसाधारणी प्रत्यक्षानुगतधीः कथमिति चेन्न / सौवर्गादिगवादावपि तुल्यत्वात् / यदि च तत्र तत्साधारणी गवाकारानुगत. मतिरसिद्धा, सिद्धौ वा तत्तुल्यसंस्थानवत्त्वोपाधिविषया, तदा प्रकृतेऽवि तुल्यम् / अन्यथा घट दद्यादित्यत्र वेदे सौवर्णमादिविषयतयाऽनध्यवसायः स्यात् / सौवर्णादिसत्त्वे माई घटमानयेति तद्वपावर्तकविशेषणोपादानं लाक्षणिकान्वयबोधशङ्कानिराखाय / सौवर्णादिगवादिसत्त्वे गवि तद्वयावर्तकविशेषणोपादानवदिति वदन्ति / लिङ्गासातिमपाकरोति, विरोधस्वरूपमिति।। जात्यं फलवैजात्यानुमेयं प्रत्यक्षम्चेति वाच्यम् / शालिलाजादिकार्यवैजात्यस्य प्रामाणिकतया तत्कु.
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |