Page Text
________________ 182 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाञ्जली [ 16 कारिकावतरणिकायो प्रति च विच्छिन्नानामनुपादानत्वात् / पूर्वसिद्धस्य चावयविनो विनाशात् // 15 // ___ अस्तु तहि क्षणभङ्गः / न चातिशयोऽप्यतिरिच्यते बोधनी। भन्ते तस्य तिष्ठद्भिरेवारम्भादिति / अखण्डं तु पूर्वावयविनं प्रति विच्छिन्ना एवोपादानभूता इत्यत्राह-पूर्वसिद्धस्य-इति / किमनेन, स हि तदारब्धः पूर्वावयवीति। तद्विच्छेदे विनष्ट एव क इदानी प्रतिसन्दध्यात् / अत्र पूर्वशरीरस्याप्युत्तरं प्रत्यनुपादानस्वादित्याद्यपि द्रष्टव्यम्॥१५॥ ___ अत्र चार्वाक एव बौद्धमतावलम्बनेन प्रत्यवतिष्ठते-मस्तु तर्हि-इति / यदि स्थिरपक्षे गतिर्नास्ति तर्हि क्षणभङ्गमङ्गीकुम इति / ननु क्षणभङ्गवादे वीजादीनामङ्कुरादिकार्यानुगुणः कश्चि. दतिशयः क्षितिसलिलादिभिराधीयत इति वक्तव्यम् , अन्यथा कुसूलस्थैरपि बीजैरङ्कुरारम्भप्र. समात् / स चातिशयो बीजव्यतिरिक्तश्चेत् तस्यैवान्वयव्यतिरेकाभ्यां कारणत्वप्रसङ्गः, अव्यतिरेके तु बीजमात्रमेवेति कुसूलस्थानामप्यकुरारम्मप्रसङ्ग इत्यत आह-न च-इति / सत्यमस्त्यति. शयः, स च भावान व्यतिरिच्यते, समर्थस्वभाव भावान्तरमेव क्षित्यादिर्जायत इत्यर्थः / अथवा प्रतिक्षणभङ्गे भेद उपलभ्येत, तदनुपलम्भानास्ति भा इत्यत्राह-न च-इति / अतिशयो वैलक्षण्यं भेद इति यावत् , व्यतिरेको नास्तित्वं, न च भेदो नास्तीत्यर्थः / यद्वा, करणाकरणवि. रुद्धधर्मसंसर्गाद्धि पूर्वोत्तरयोः क्षणयोर्भेदाङ्गीकारः, तस्य सहकारिलाभालाभाभ्यामेकैकस्यैवोपपत्तेर्न मेदः सिध्यतीत्यत्राह--न च-इति / सहकारिजन्यातिशयस्य भावाद्वयतिरेके तस्यैव कारण प्रकाशः। कारणत्वमानं सिद्धयति, न समवायिकारणत्वम् / तदेवं विपक्षबाधकाच्छरीरं न चेतनम् भूतस्वाद् / घटवदित्यर्थः // 15 // मस्त्विति / तत्र पूर्वोत्तरशरीरयोरुपादानोपादेयभावाद् वासनासंक्रमात् प्रतिसन्धाननियम उपपद्यत इति भावः / क्षणिकत्वे विप्रतिपत्तिः / सत् स्वोपत्त्यव्यवहितोत्तरकालवृत्ति सप्रतियोगि न वा ? / तत्र स्थैर्य प्रसङ्गविपर्ययाभ्यामर्थक्रियाव्यापकक्रमयोगपद्याभावात्तदभावेऽर्थकियाकारित्वरूपसत्त्वानुपपत्ती, यत् सत् तत् क्षणिकं यथा घटः संश्च विवादास्पदीभूतः शब्दादिरिति पराभिप्रेतं मानम् / ननु क्षणभङ्गे पूर्वक्षणिकभावादग्रिमो भावः सातिशयो जायते, यतः कार्योत्पादः, सहकारिसहितस्यैव तद्धेतुत्वे क्षणभङ्गानुपपत्तेः / तथा च सातिशयव्यक्त्युत्पादो गृह्येत, न चैवमिति न तत्सिद्धिरित्यत आह / न चेति / अतिरिच्यते विविच्य न गृह्यते / असमर्थ प्रकाशिका। परमाणूनां चैतन्य एकत्र शरोरे चैतन्यबहुत्व एकाभिप्रायानियमेन प्रवृत्तिनिवृत्ती न स्यातामिति दूषणं द्रष्टव्यम् // 15 // सदिति / न चान्त्यशब्दस्य क्षणिकरवे तत्रैवांशतः सिद्धसाधनम् , अक्षणिकत्वे च बिधिकोटेरप्रसिद्धिरिति वाच्यम् / पक्षतावच्छेदकैक्ये अंशतः सिद्धसाधनस्यादोषत्वात् , तद् भिन्नस्यैव वा पक्षत्वात् / यदि चान्त्यशब्दोऽपि द्विक्षणावस्थायी पक्षस्तदायं घट एतदुत्पत्यव. हितोत्तरवर्तिध्वंसप्रतियोगी न वेति विशिष्यैव विप्रतिपत्तिः, अतस्तत्कालध्वस्तपदार्थ एव विधिकोटिप्रसिद्धिरिति ध्येयम् / निषेधकोटिप्रसिद्धिस्तु मन्मते नित्ये तन्मते अलीके यदि सामान्यविप्रतिपत्तिः विशेषविप्रतिपत्तौ तु सुलभवोभयमते / प्रसङ्गविपर्ययाभ्यामिति / सामर्थ्यस्य क्षेत्रपतिते नैयायिकाङ्गीकृतत्वादसामर्थसाधकाभ्यां ताभ्यामित्यर्थः, अत एव प्रसङ्गाभ्यां विप. ययाभ्यामित्यपव्याख्यानम् / मथंक्रियेति। व्यापकत्वं च क्रमयोमपद्ययोरन्यतरत्वावच्छिन्न मकरन्दः। नासंक्रमाभावात्तदनुभूतं खण्डशरीरेण न स्मयतेत्यर्थः॥१५॥सदिति / न चान्त्यशब्दांशे सिद्धसा. धनमन्यथा साध्याप्रसिद्धेरिति वाच्यम् / सत्त्वावच्छेदेन साध्यसिद्धरुद्देश्यत्वात् / मक्रियाव्याप अतिरिच्यते= विविच्य निश्चीयते /
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |