Page Text
________________ 178 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाञ्जलौ [14 कारिकाव्याख्यायां न्तरकल्पनया ? / सव हि तत्तव्यवहारगोचरा तेन तेन शब्देन व्यपदिश्यते शा. रोरवायुवदित्यागमोऽपि सङ्गच्छते इत्यतोऽपि हेतुरसिद्धः। मधिकारनिवृत्त्या बुद्धरप्रवृत्तिरपवर्गः, वासनायोगश्चाधिकारः, ततः संसारः। धमधर्मिणरत्यन्त. भेदे च कौटस्थ्याविरोधः / भेदश्च विरुद्धधर्माध्यासलक्षणो घटपटादिवत् प्रत्यक्ष बोधनी। तत्राह-सैव हि-इति / यथैकस्यैव शरीरान्तर्वतिनो वायोरूर्वाधोगमनादिविशेषणात् प्राणापानादिव्यपदेशः, तथैकस्या एव बुद्धेस्तत्तद्वयापारभेदात् प्रकृत्यादिव्यपदेश इत्यागमोऽपि संगस्यत इति / अस्तु तर्हि बुद्धेरेव प्रकृत्यादिभावस्ततः किमित्यत आह-मतोऽपि- इति / युद्धरेव प्रकृतित्वोपपादनादप्यचेतनकार्यत्वादिति हेतुरसिद्धस्तस्याः कार्यस्वाभावादिति / बुद्धरेव संसारापवर्गादेवमेव चेत्याह-अधिकार-इति / कोऽयमधिकार इत्यत्रोक्त वासनायोगः- इति / सा वासना च कर्मजन्यौ धर्माधर्माविति / यदि बुद्धरेव संसारापवर्गों सैव पुरुषः स्यात् ,'तस्य च कृटस्थ नित्यस्य कथं ज्ञानादिविकारः,विकारे वा कथं कूटस्थत्वमित्याशक्कयाहधर्मधर्मिणोरिति। यद्वा, कतैव चेतन इत्युक्तं, तत्र चेतनस्य बिकारत्वेन कूटस्थनित्यताविरोध इत्याशङ्कपाह-धर्मधर्मिणो-इति / न हि भिन्नस्य धर्मस्योत्पादविनाशाभ्यो धर्मिणः कूटस्थत्वं विरुध्यत इति / भेद एव कुत इत्यत आह-भेदश्च-इति / अहं जानामि ज्ञास्याम्यज्ञासिषमित्यतीतानागतवर्तमानज्ञानानुगतः पुरुषोऽहमास्पदमनुभूयत इति प्रत्यक्षमेव भेदे प्रमाणमिति / तथापि धर्मधर्मिणो!रोऽयं शुक्लोऽयमिति सामानाधिकरण्यप्रतीतिदर्शनात्तस्याश्चात्यन्तभिन्नयोर्घटपटयोरदर्शनादभेदोऽप्यस्त्विस्याशङ्कय सामानाधिकरण्यं यथासंभवं विकतप्य सर्वतद् भेदस्यैव सा. प्रकाशः। मयति / सैव हीति / तत्तद्यापारयोगादादिकारणत्वाभिमान कारणत्वादियोगात्तेन तेन प्रकृत्या. दिशब्देन बुद्धिरेकवोच्यत इत्यर्थः / शारोरेति / यथैक एव शारीरो , वायुरूर्वाऽधोगत्यादियो गात् प्राणापानसमानादिशब्दवाच्य इत्यर्थः। अतोऽपीति / पूर्व नित्यत्वेनाचेतन कार्यत्वमसिद्धमुक्तम् / अधुना तु बुद्धिरेव प्रकृतिपदवाच्येति प्रकृतिकार्यत्वं बुद्धरसिद्धमित्यभिप्रायेणोच्यत इत्यर्थः / ____ एवं सत्येकस्य क्रमेण संसारापवर्गों सांख्यमतेन समासयति / भधिकारेति / वासना धर्माधौं / ननु बुद्धेश्चैतन्ये चेतन कौटस्थ्यश्रुतिविरोध इत्यत आह / धर्मेति / कौटस्थ्यं हि नित्यत्वम् , / तच्च धर्मस्योत्पादविनाशेऽपि न धर्मिणस्तावित्यविरुद्धम् / अभेदे हि धर्मघमिणो. स्तद्विरोधः स च नास्त्येवेत्यर्थः / 'कथं नास्तीत्यत आह। भेदश्चेति / अहं जानाम्यहमज्ञा सिषमहं ज्ञास्यामीत्यनुभवाज्ज्ञानातीतत्वादिप्रहेऽपि अहमास्पदस्याबाधितप्रत्यक्षेण स्थैर्यानुभवा प्रकाशिका। कृतं प्रकृत्येति / प्रकृत्यादिशब्दानामर्थान्तरकल्पनयेत्यर्थः / पूर्व नित्यत्वेनेति / यद्यप्यव्यवहितपूर्व विशेषणासिद्धिरुक्ता तथापि न हि कर्तुः कार्यत्व" इत्यादिना प्रथमतः एव मूलेऽसिद्विरुक्तेति / मभिप्रायेणेति / यद्यपि नीलः पट इतिवत् ज्ञानमहमिति सामानाधिकरण्यधीरसिद्धैवेति कथं ज्ञानतद्धमिणोरभेदसिद्धिः / तथापि सामानाधिकरण्यप्रतीत्या नीलप __ मकरन्दः। पूर्व नित्यत्वेनेति / यद्यप्यचेतनकार्यस्वादित्यत्र विशेषणासिद्धिरिति व्याख्यानात् कार्यस्वासिद्धिर्नोक्ता, तथाप्यसिद्धिरित्यादिमूलेन कार्यत्वासिद्धेरप्युक्तत्वात्तदभिप्रायेणेदं मन्तव्यम् / भागमोऽपीति / प्रकृत्यहकारमनःप्रभृतिप्रतिपादकागमोऽपीत्यर्थः /
| SR No. | 004382 |
| Book Title | Nyayakusumanjali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Sanskrit Series Office |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |