Page Text
________________ हेत्वाभासप्रकरणे सव्यभिचारः 475 साध्याभावमपि साधयेदिति दृष्टान्ततया प्रतिबन्धितया वा तदुद्भावनमपि, लक्षणं तु सर्वसपक्षव्यावृत्तत्वं न तु विपक्षव्यावृत्तत्वमपि व्यर्थविशेषणत्वात्, विरुद्धमप्यनेनोपाधिना असाधारणमेव अन्यथैतदवगमे विरुद्धत्वाज्ञाने हेत्वाभासान्तरतापत्तेः / ___ अथ मूलम् / उच्यते इति। असाधारणस्य दूषकत्वं व्यवस्थापयति - शब्दत्वमिति मूलम् / शब्दोऽनित्यः शब्दत्वात् इत्यत्र शब्दत्वं (=हेतुः) साध्यं यदनित्यत्वं तद्वन्तो ये घटादयस्तेभ्यो व्यावृत्तम्, साध्याभाववदाकाशादयस्तेभ्योऽपि व्यावृत्तम् इति कृत्वा साध्यवद्व्यावृत्तं साध्याभाववद्व्यावृत्तमपि, साध्यवद्व्यावृत्तत्वेन ज्ञातं साध्याभाववव्यावृत्तत्वेनापि ज्ञातम् / तथा च किम् ? अर्थात् अर्थापत्त्या व्यतिरेकितया इति स्वमते / तथा च यदि साध्यवद्व्यावृत्तं तदा यत्र साध्यं तत्र हेत्वभाव [243 A] इति साध्याभावव्यापकाभावप्रतियोगित्वमत्त्वेन साध्याभावस्यानुमितिः किं वा विपक्षाद्व्यावृत्त इति कृत्वा यत्र साध्याभावस्तत्र हेत्वभाव इति व्यतिरेकव्याप्त्या साध्याभावव्यापकाभावप्रतियोगिमत्त्वेन हेतुना किं साध्यस्य वाऽनुमितिर्भविष्यति। साध्याभावस्य याऽनुमितिर्भविष्यति यथा यत्र साध्याभावस्य व्यतिरेको यत् साध्यं तस्य व्यतिरेकव्याप्त्या साध्याभाव इति / उभयोरविशेषादिति मूलम् / उभयोः साध्यसाध्याभावानुमितिसामा योः एकत्र विशेषदर्शनाभावात् उभयसन्देहः तथा च साध्यसाध्याभावयोः परस्परानुमितिप्रतिबन्धात् नैकानुमितिः इति / असाधारणस्य साध्यतदभावानुमितिसामग्रीत्वात् परस्परविरुद्धानुमितिसामा यां सत्यां सत्प्रतिपक्षवत् परस्परप्रतिबन्धात् नैकतरानुमितिरिति भावः / ननु साध्यवद्व्यावृत्तत्वं साध्याभाववद्व्यावृत्तत्वं चेत्युभयोर्न साध्यसाध्याभावसाधकत्वम् / कृतः ? शब्दवत् / यथा शब्दत्वे साध्यवद्व्यावृत्तत्वं तिष्ठति साध्याभाववव्यावृत्तत्वमपि तिष्ठति तद्वत् / आकाशेऽपि साध्यवद्व्यावृत्तत्वं साध्याभाववद्व्यावृत्तत्वं च तिष्ठति आकाशस्यावृत्तित्वात् / तथा चाकाशे साध्यसाध्याभाववद्व्यावृत्तत्वज्ञाने विद्यमानेऽपि आकान्न साध्यसाध्याभावानुमितिरित्यत आह - अन्यथेति मूलम् / वृत्तिमतो धर्मस्य साध्यवत्साध्याभाववदन्यतरवृत्तित्वनियमात् साध्यसाध्याभावोपस्थापकत्वम् / अयमाशयः / शब्दत्वे साध्यवद्व्यावृत्तत्वज्ञाने विद्यमाने साध्याभावनिरूपितव्यतिरेकव्याप्तिग्रहः, साध्याभाववव्यावृत्तात्व]ज्ञाने विद्यमाने साध्यनिरूपितव्यतिरेकव्याप्तिग्रहः, उभयोर्व्यतिरेकव्याप्तिज्ञाने विद्यमानेऽपरानुमितिसामग्रीपक्षधर्मतामात्रमवशिष्टम्, तच्च यदि शब्दत्वे विद्यते तदाऽवश्यं साध्यं साधयिष्यत्येव, यदि च साध्यं न साधयेत् तदा साध्यसाधकसामग्रीविरह एव स्यात् / ततः प्रकृते व्याप्तेः सपक्षव्यावृत्ततया साध्याभावनिरूपिता व्यतिरेकव्याप्तिः, साध्याभाववव्यावृत्ततया साध्यनिरूपितव्यतिरेकव्याप्तिः / एवं चा(च) व्यतिरेकव्याप्तौ सिद्धायां यदनुमितिसामग्रीविघटनं तत् पक्षवृत्तित्वविलम्बादेव स्यादिति पक्षवृत्तित्वस्यैव
| SR No. | 004316 |
| Book Title | Tattva Chintamani |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin G Shah |
| Publisher | B L Institute of Indology |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 620 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 14 MB |