Page Text
________________ केवलव्यतिरेक्यनुमाननिरूपणम् 217 ननु पृथिवी नेतरभेदवती गुरुत्वादिभ्यो जलवदिति प्रतिरोध इति चेत् / न / इतरभेदनिषेधो हीतराभेदः न तु तेज:प्रभृत्यभेदः जल इति दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यात् चतुर्दशाभेदानांचैकत्र विरोधेनासम्भवात् चतुर्दशभेदानांचैकत्रवृत्तौनविरोधः। यत्तु साध्यप्रसिद्धौ पृथिवी इतरभिन्ना तत्साध्याधिकरण-पृथिव्यन्यतरत्वात् तदधिकरणवत् पृथिव्यां तत् साध्यमन्वयिन एव सेत्स्यतीति, तन्न, अन्यतरत्वस्यालिङ्गत्वादित्युक्तत्वात्, लिङ्गत्वे वा जलादावपि तत्सिद्धिप्रसङ्गात् / एवं तर्हि पृथिवी जलं पृथिवीत्वात् यन्न जलं तन्न पृथिवी यथा तेज इति सत्प्रतिपक्षोऽस्त्विति चेत् / न। अजलस्य घटादेः प्रत्यक्षत एव पृथिवीत्वनिश्चये व्यतिरेकव्यभिचारादस्य न्यूनत्वात् तदनवधारणे तु सत्प्रतिपक्षत्वमिष्टमेव। ___ अथ सत्प्रतिपक्ष मूले शङ्कते - नन्विति मूलम् / पृथिवी नेतरभेदवती गुरुत्वात् जलवत् यत्र गुरुत्वं न तत्र जलभेदः यथा जले इति सत्प्रतिपक्षोऽनुमानम् / प्रतिरोधः सत्प्रतिपक्ष इत्यर्थः / समाधत्ते - इतरेति मूलम् / सत्प्रतिपक्षे इतरभेदनिषेधो जलादिभेदनिषेधः / जलादिभेदनिषेधो हि जलादि[आभेदः / तथा च पृथिव्यां जलाद्यभेदः साध्यते / न हि जले दृष्टान्ते जलादीनां तेजःप्रभृतीनामभेदः सम्भवति, दृष्टान्ते साध्यवैकल्यात् / एतदेवाह - न चेति मूलम् / एतदेव विवृणोति - चतुर्दशेति। चतुर्दशत्वं जलेत्यारभ्याभावपर्यन्तं तथा च यद्यपि जले जलाभेदः सम्भवति तथापि न तेजोवाय्वादीनामभेदः सिद्धयति, तेषां जलभिन्नत्वात् / एकत्रेति मूलम् / एकत्राधिकरणे जलाभेदतेजोऽभेदयोरभावात् / तथा च जले जलाभेदः सम्भवति परं तेजोऽभेदो नास्ति / ननु चतुर्दश(शा)भेदाश्चेत् विरुद्धास्तदा चतुर्दशभेदा अपि परस्परं विरुद्धास्तथा च कथं पृथिव्यां चतुर्दशभेदानां परस्परविरुद्धानामनुमितिरित्यत आह - चतुर्दशभेदानामितिमूलम्।तथा चतुर्दशानां येऽभेदास्ते जलत्वतेजस्त्ववायुत्वाद्यात्मका: जलत्वतेजस्त्ववायुत्वादीनां गोत्वाश्वत्वादिवत् विरोधात् नैकत्राधिकरणे विद्यमानत्वम् / चतुर्दशभेदा अन्योन्याभावरूपाः, तेषां तु पृथिवीवृत्तौ किमपि बाधकं नास्तीति कृत्वा पृथिव्यां चतुर्दशभेदाः साधयितुं शक्यन्त एवेत्यर्थः / अथेतरभेदरूपसाध्यप्रसिद्धयर्थमेव मतान्तरमाशङ्कते - यत्त्विति मूलम् / इतरभेदानुमानं हिन व्यतिरेकिणा किन्तु अन्वयिनैव, तद्यथापूर्वोक्तरीत्या इतरभेदरूपसाध्यप्रसिद्धौ सत्यामन्वय्येवानुमानम् / यथा पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यते, हेतुर्यथा पृथिवी अथ च यत्रेतरभेदः प्रसिद्धः तदधिकरणान्यत्वात् / यत्र यत्रपृथिवी तदधिकरणान्यतरत्वंतत्रतत्र इतरभेदः, यथा तदधिकरणं यत्र इतरभेदः प्रसिद्धः तदधिकरणान्यतरत्वात् / यथापर्वतो वह्निमान् वयधिकरणं यन्महानसंपर्वतश्च एतदन्यतरत्वात्। अत्र यथा वन्यधिकरणं प्रसिद्धं महानसं स च दृष्टान्तः तद्वत् यत्र साध्यम् इतरभेदो हि प्रसिद्धस्तदधिकरणपृथिव्यन्यतरत्वात् इत्यन्वयिनैवेतरभेदसिद्धिः
| SR No. | 004316 |
| Book Title | Tattva Chintamani |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin G Shah |
| Publisher | B L Institute of Indology |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 620 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 14 MB |