________________
६४ ] उत्तराध्ययन-सूत्र : एक परिशीलन रिक्त जो अन्य अवान्तर-भेद किए गए हैं वे सब इनके ही अवान्तररूप हैं । अचेतन-द्रव्य के अवान्तर भेद निम्नोक्त हैं : १
अचेतन-अजीवद्रव्य
रूपी ( पुद्गल)
अरूपी
स्कन्ध
देश
प्रदेश
परमाणु
।
धर्म
अधर्म
आकाश .
आकाश
काल
। । । । । । । स्कन्ध देश प्रदेश स्कन्ध देश प्रदेश स्कन्ध देश प्रदेश
अब क्रमशः इन द्रव्यों का विचार किया जाएगा। (क) रूपी अचेतन-द्रव्य (पुद्गल) : __ रूपी अचेतन-द्रव्य से तात्पर्य है-जिसमें रूप, रस, गन्ध, स्पर्श और आकार पाया जावे। जो सूना जा सके, खाया जा सके, तोड़ा जा सके, देखा जा सके वह सब रूपी अचेतन-द्रव्य है। इसका एक विशेष नाम दिया गया है-'पुद्गल'। छः द्रव्यों में 'पुद्गल' ही एक मात्र ऐसा द्रव्य है जिसमें रूपादि गुण पाए जाते हैं।
१. वही।
धम्मत्थिकाए तद्देसे तप्पएसे य आहिए । अहम्मो तस्स देसे य तप्पएसे य आहिए । आगासे तस्स देसे य तप्पएसे य आहिए । अवासमए चेव अरूवी दसहा भवे ॥
-उ० ३६.५-६. खंधा य खंधदेसा य तप्पएसा तहेव य। परमाणुओ य बोद्धव्वा रूविणो य चउविहा ॥
-उ० ३६.१०.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org