________________
४६८
षड्दर्शन समुच्चय भाग -१, परिशिष्ट-१, वेदांतदर्शन
हैं। इस मत में कुछ लोग शिव को निर्विकार, निराकार, निर्गुण, निर्विकल्प, निरंजन, निर्विशेष, निरीह, शुद्ध-बुद्धमुक्त स्वभाववाले कहते हैं । "शैवभाष्य' के उपर श्रीअप्पयदीक्षित रचित "शिवार्कमणिदीपिका" नाम की एक टीका प्रसिद्ध हैं।
(९) वीरशैवविशिष्टाद्वैतवाद:( ४०२) :- श्रीपति आचार्य ने अपने इस मत के समर्थन में ब्रह्मसूत्र के उपर 'श्रीकर' भाष्य की रचना की हैं। इस मत में भी "शीव' ही परमेश्वर हैं। वही परब्रह्म स्वरुप हैं। जीव-जगत स्वरुप विशेषण से विशिष्ट भी वह शिव ही जगत के नियन्ता, जगत के नाथ, अनाथो के नाथ है। वे शिवजी सर्वशक्तिमान्, अनादि, अनंत और जगत् के नियन्ता हैं । यहाँ उल्लेखनीय हैं कि, पूर्वोक्त मतो से अतिरिक्त भी बहोत मत प्रवर्तित हैं। उसमें राधा सहित श्रीकृष्ण को परमेश्वर माननेवाला श्रीचैतन्य महाप्रभु का 'अचिन्त्यभेदाभेदवाद' का भी समावेश हो जाता हैं।
• अचिन्त्यभेदाभेदवाद ४०३):- श्री चैतन्य महाप्रभु ने जीवात्मा और परमात्मा के बीच भेद और अभेद दोनों का स्वीकार किया होने से उनका मत "अचिन्त्यभेदाभेदवाद" कहा गया हैं।
उनके मत में श्रीकृष्ण परमेश्वर हैं । जगत यह उनकी लीला का ही परिणाम हैं। श्रीकृष्ण की भक्ति ही मोक्षदायिका और मोक्षसाधिका हैं । सभी काम्यकर्मो का सर्वथा त्याग करके विहित ऐसे नित्य और वदन्ति । 'शिवो धर्मप्रतिष्ठाता' इत्यनेन साक्षात् श्रीरामवचनेन धर्मप्रतिष्ठातृत्वस्य शिवस्वरूपे ब्रह्माणि विद्यमानत्वेन शिवस्यैव सर्वं महत्त्वं सर्वत्र गीयते इति ध्येयम् ।अयञ्च श्रीकण्ठाचार्यः (१२८० ईसवीये वर्षे) ब्रह्मसूत्रस्योपरि शैवभाष्यं लिखितवान्। कश्मीरप्रदेशे तथा दक्षिणप्रदेशान्तर्गतबेंगलूर-बेलगावप्रभृतिषु क्षेत्रेषु चास्य सम्प्रदायस्य महान् प्रचारोऽस्तीति श्रूयते । अस्यैव भाष्यस्योपरि श्रीअप्ययदीक्षितरचिता चास्त्येका 'शिवार्कमणिदीपिका' नाम्नी टीका । सा चास्त्यतीव सुप्रसिद्धा टीका इति । (४०२) वीरशैवविशिष्टाद्वैतवादः(श्रीपतिः)अस्मिन् वीरशैवविशिष्टाद्वैतवादि-श्रीपतिमतेऽपि 'शिव' एव चास्ति परमेश्वरः । स एव चास्ति परब्रह्मरूप: । जीवजगद्रूपविशेषणविशिष्टोऽपि स एवास्ति जगन्नियन्ता जगन्नाथोऽनाथनाथो बाबाविश्वनाथः शिव इति । स च सर्वशक्तिमान्, अनादिरनन्तश्चेति जगन्नियन्ताऽपि । अस्मिन् मते श्री 'श्रीपतिः' १४०० ईसवीये वर्षे स्वास्तित्वसंरक्षणपरायणः श्रीकरभाष्यं रचितवान् ब्रह्मसूत्रस्य । अयञ्च वीरशैवसम्प्रदायस्य महान् ज्ञाता श्री-श्रीपतिर्दक्षिणदेशनिवासीति तत्रैव सन्तिष्ठमानोऽयं स्वीयसम्प्रदायस्य प्रचारं विशेषरूपेण कृतवान् । ब्रह्मसूत्रस्योपरि कृतस्य श्रीकरभाष्यस्य पठन-पाठनादिकमाधिक्येन तत्रैव समनुभूयते। (४०३) अचिन्त्यभेदाभेदवाद:-अस्मिन् अचिन्त्यभेदाभेदवादमङ्गीकर्तृ-श्रीचैतन्यमहाप्रभुनये जीवात्म-परमात्मनोः (जीवेश्वरयोः) भेदाऽभेदो सर्वथाऽङ्गीकृतौ स्तः । तयोश्चापि जीवात्म-परमात्मनो दाऽभेदो खल्वचिन्त्यरूपेण तत्र विचारितो । तथा च हारिणीमिक मनोहारिणी भक्तकामपूरणीमलौकिकी लीलां प्रदर्शनपरस्याऽलौकिकशक्तिसम्पन्नस्याऽनन्तगुणगणयुतस्याऽनन्त-शक्तिशालिनो वनमालिनो भक्तिप्रियस्य गोवर्धनधारिणो माधवस्य तुलसीमालागोपीचन्दनाद्यलङ्कृतप्रतिमावतस्तस्य भगवतः परमेश्वरस्य श्रीकृष्णस्य चराचरात्मकं परमार्थतो निरात्मकं जगदिदमचिन्तनीया लीलैव चास्तीत्यस्य विशेषतो ज्ञानार्थं श्रीमद्भागवतग्रन्थो विलोक्यतामिति ध्येयम् । अत्र श्रीराधया सहितः सच्चिदानन्दो गोकुलचन्द्रः श्रीकृष्णचन्द्र एवास्ति परमेश्वरः । स च 'भक्तिप्रियो माधवः' इति न्यायेन भक्तिलभ्यो भक्तिसाध्यो भक्तिप्रियत्वेन च भक्तानामपि प्रियः । अत एवाऽस्मिन्नये भक्तिरेव तुरीयपुरुषार्थदायिका साधिका च । अस्मिन्नये ज्ञानजन्यं तुरीयं पुरुषार्थं मोक्षं भक्तिरेव साधयति जनयति च । तुरीयपुरुषार्थमोक्षदायिका भक्तिरिति वादिनामयमाशयः - यत् चित्तशुद्धिमन्तरा न संसारनिवृत्तिः स्यात् । अतः काम्यकर्माणि सर्वथा परित्यज्य विहितनित्यनैमित्तिकान्येवेश्वरार्पणबद्ध्या करोति, तत्कर्मणा च भक्तिः समदेति । तदद्वारा च पनश्चित्तशद्धि यतिर्वा । ततश्च चितशद्धि द्वारीकृत्य भक्त्याऽनन्यया परमेश्वरो लभ्यते । तथा चोक्तम्- 'भक्त्या त्वनन्यया लभ्यः' । -गीता, ११।५४ । 'सच्चिदानन्दरूपमिदं सर्वम्' इत्यादिशास्त्रार्थोपदेशजन्यज्ञानजनिमत्तया खल्वनन्यया भक्त्या ब्रह्ममात्रत्वावगाहिन्या प्रत्ययान्तराऽनवगाहिन्या च तया बहिरन्तःसर्वदेशावच्छेदेन ब्रह्मरूपवस्तुस्वरूपसच्चिदानन्देत्यवगाहिन्या निविकल्पया भक्त्या यथार्थब्रह्माधिष्ठानभूतवस्तु-सन्दर्शनजन्यज्ञानेन ब्रह्मवित् साधको योगी वा यतिर्वा विदाङ्करोति विदाङ्कर्तुं वा पारयति।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org