SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 580
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ षड्दर्शन समुच्चय भाग-१, परिशिष्ट-१, वेदांतदर्शन ४६७ खंडकाल-महाकाल भेद हैं, दिशा के पूर्वादि भेद हैं, वैसे जीव और परमात्मा में भी उपाधिकृत भेद हैं ही। इस मत में "ज्ञान-क्रिया" समुच्चयवाद का स्वीकार करते हैं। इसलिए ज्ञान और क्रिया दोनों से अविद्या के नाश द्वारा अपवर्ग (मोक्ष) होता है, ऐसी इस मत की मान्यता हैं । केवल ज्ञान से या केवल क्रिया से मोक्ष की प्राप्ति नहीं होती हैं। उपरांत, इस मत में अविद्या अनादि होने से उसका नाश संभवित नहीं हैं, इसलिए ब्रह्म हमेशा सगुणत्वावच्छिन्न सगुण ही जानना, निर्गुण नहीं । तात्त्विक दृष्टि-आनुभविकदृष्टिकोण से सोचने से इस मत में दो तत्त्व का स्वीकार किया हैं। (१) स्वतंत्र तत्त्व और (२) परतंत्र तत्त्व । (७) अविभागाद्वैतवाद ४००) :- श्रीविज्ञानभिक्षु ने "विज्ञानामृतभाष्य' में अपने अविभागाद्वैतवाद की पुष्टि की हैं। श्रीविज्ञानभिक्षु ने तस्माच्छान्तोदान्त उपरतस्तितिक्षु समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानं पश्यत्'-(बृ.उ. ४।४।२३) इत्यादि श्रुतियों के आधार पर अविभागाद्वैतवाद की स्थापना की थी। उस मत के विषय की विशेष माहीति तो उस भाष्य में से ही मिल सकेगी। (८) "शैवविशिष्टाद्वैत" वाद( ४०१) :- श्रीकंठ ने ब्रह्मसूत्र के उपर 'शैवभाष्य' लिखकर उसमें अपने "शैवविशिष्टाद्वैत'' सिद्धांत की स्थापना की हैं। इस मत में "शिव" ही ईश्वर के रुप में स्थापित हुए हैं और स्वीकार किये गये हैं। उनका अभिप्राय हैं कि, विष्णु आदि सर्व देवो में शिव ही सभी अपेक्षा से सर्वोच्चतम स्थान पे (४०० ) अविभागाद्वैतवाद : अविभागाद्वैतवादी श्रीविज्ञानभिक्षुः १६०० ईसवीये वर्षे स्वास्तित्वसम्पन्नः खलु विज्ञानामृतभाष्यं रचितवान् । एवं सांख्यदर्शनेऽयं महानुभवो भिक्षुः-१. 'सांख्यप्रवचनभाष्यम्', २. 'सांख्यसारम्' तथा योगदर्शनेऽप्ययं महानुभावो भिक्षु:-'योगवार्तिके'ति नामकं ग्रन्थं रचितवान्। तत्र च श्रीविज्ञानभिक्षमहोदयानामिदमेवास्ति कथनम-यत योगदर्शनसांख्य-प्रवचनयोर्नास्ति किमपि महदन्तरम् । तत्र सेश्वरसांख्यप्रवर्तको पतञ्जलि: पादचतुष्टयात्मकं योगशास्त्रं प्रणीतवान् । तत्र श्रीपतञ्जलिः प्रथमपादे-'अथ योगानुशासनम्' इत्येवं रूपेण योगशास्त्रारम्भविषयिणी प्रतिज्ञां कृत्वैव 'योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः' इत्याद्यात्मकं योगलक्षणं कृतवान् । द्वितीये च पादे'तप:स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः' इत्यादिरूपेण व्युत्थितस्य क्रियायोगं यम-नियमादीनि, पञ्च बहिरङ्गानि साधनानि निरूपितवान् । तृतीये च पादे-'देशबन्धश्चित्तस्य धारणा' इत्यनेन सूत्रेण महर्षिपतञ्जलिः धारणाध्यानसमाधीनां विचारं कृतवान् इति ध्येयम् । चतुर्थे च पादे खलु महर्षिः- 'जन्मौषधिमन्त्रतपः समाधिजाः सिद्धयः' इत्यनेन च सूत्रेण सिद्धिपञ्चकम्, ततश्च परमं पुरुषार्थरूपं तुरीयं प्रयोजनं मोक्षं दर्शितवान् इति । इत्थञ्च महर्षिः खल्वन्ततोगत्वा 'तस्माच्छान्तोदान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वाऽऽत्मानं पश्येत्'-बृ० उ०४।४।२३ । इत्यादिनाऽविभागाऽद्वैतवादं प्रस्फोरितवान् । (४०१) शैवविशिष्टाद्वैतवादः अस्मिन् शैवविशिष्टाऽद्वैतवादे शिवस्यैवेश्वरत्वं व्यवस्थापितवान् अङ्गीकृतवांश्च श्रीकण्ठाचार्यः । इमे सर्वेऽपि शैव-वीरशैव-सम्प्रदायानुरोधिनो गले लिङ्ग(शिवलिङ्ग) धारिणो भवन्ति । तेषामयमाशयः-यत् शिवस्यैव विष्ण्वादिषु सर्वेषु देवेषु चास्ति सर्वोच्चतमं स्थानम् । आयुषोदृष्ट्या, पददृष्ट्या, व्यक्तित्वदृष्ट्या, महत्त्वदृष्ट्या, एवमन्यदृष्ट्याऽप्यस्यैव भगवत: श्रीशङ्करापरानामधेयस्य श्रीशिवस्यैव सर्वथोच्चस्तरत्वं परिगण्यते । अयमेवेश्वरकोटौ 'महेश्वरः' (महांश्चासौ ईश्वर) इति निगद्यते । देवकोटौ चायं 'महादेवः' (महांश्चासौ देव) इत्येव परिगण्यते । ईशकोटौ चायं शिव 'महेशः' (महांश्चासौ ईश) इति च व्यवहियते । एवमस्य भगवतः शिवस्य पारिवारिका व्यक्तयोऽपि सन्ति तथाविधा एव । यथा-'नगेशः' (नगानामीशो) हिमालय इति । 'हिमालयो नाम नगाधिराजः' । तथैव मित्रकोटौ सन्निविष्टः 'धनेशः' (धनानामीशो धनेशः) कुबेर इति । तथा तनयकोटौ चास्ति 'गणेशः' (गणानामीशः) । सर्वथा शुभकार्येषु पुज्यत्वेनाग्रगण्यः, अर्थात समस्तपवित्रकार्येषु सर्वप्रथमत एव पूज्यतावच्छेदक-कुक्षिनिक्षिप्तः । उक्तञ्च- 'स्वयं महेशः श्वसुरो नगेश: सखा धनेशस्तनयो गणेशः । तथापि भिक्षाटनमेव शम्भो ! बलीयसी केवलमीश्वरेच्छा' ।-श्रुतिः । आयुषोदृष्ट्याऽस्य महानुभावस्य श्रीशिवस्य सर्वोपरि स्थानं वर्तते, अर्थात् विष्णुप्रभृतिदेवानामपेक्षयाऽयमेव भगवान् शिवश्चास्ति सर्वाधिकाऽऽयुष्मान् । केचित् निर्विकारम्, निराकारम्, निर्गुणम्, निर्विकल्पम्, निरञ्जनम्, निविशेषम्, निरीहम्, शुद्ध-बुद्ध-मुक्तस्वभावं खल्वमुमेव श्रीशिवमेव Jain Education International For Personal & Private Use Only www.jainelibrary.org
SR No.004073
Book TitleShaddarshan Samucchaya Part 01
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSanyamkirtivijay
PublisherSanmarg Prakashak
Publication Year2012
Total Pages712
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size16 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy