SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 340
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, श्लोक - ३२, नैयायिक दर्शन प्रतिज्ञाविरोधः ॥५- २-४ ॥ अर्थ स्पष्ट है 1 (४) प्रतिज्ञा संन्यास: दूसरे के द्वारा पक्ष के साधन में दूषण बताने पर भी उस दूषण का उद्धार करने अशक्ति से प्रतिज्ञा का ही (प्रतिज्ञात अर्थ का) अपलाप करनेवाले को प्रतिज्ञासंन्यास नाम का निग्रहस्थान होता है। जैसे कि, वादिने प्रतिज्ञा की कि " शब्द अनित्य है, क्योंकि उसका बाह्य इन्द्रिय से ग्रहण होता है ।" इसके उपर प्रतिवादि कहता है कि, शब्दत्वादि सामान्य भी बाह्य इन्द्रिय से ग्राह्य है और वह तो नित्य है । यह सुनकर वादि फिर से कहता है कि, कौन कहता है कि शब्द अनित्य है ? इस अनुसार वादि अपने प्रतिज्ञात अर्थ को छिपाने का प्रयत्न करता है। इसलिए वह प्रतिज्ञासंन्यास नाम के निग्रहस्थान में आ गिरता है और इसलिए उसका पराजय होता है । ( न्यायसूत्र : पक्षप्रतिषेधे प्रतिज्ञातार्थापनयनं प्रतिज्ञासंन्यासः ॥५२-५॥ अर्थ स्पष्ट है ।) २२७ अविशेषाभिहिते तो प्रतिषिद्धे तद्विशेषणमभिदधतो C-71 हेत्वन्तरं नाम निग्रहस्थानं भवति । तस्मिन्नेव प्रयोगे तथैव सामान्यस्य व्यभिचारेण दूषिते जातिमत्त्वे सतीत्यादि विशेषणमुपादानो हेत्वन्तरेण निगृहीतो भवति ५ । प्रकृतादर्थादन्योऽर्थोऽर्थान्तरं तदनौपायिकमभिदधतोऽर्थान्तरं -C-72 नाम निग्रहस्थानं भवति । अनित्यः शब्दः कृतकत्वादिति हेतुः । हेतुरिति च हिनोतेर्धातोस्तुप्रत्यये कृदन्तं पदम् । पदं च नामाख्यातोपसर्गनिपातभेदाच्चतुर्विधमिति प्रस्तुत्य नामादीनि व्याचक्षाणः प्रकृतानुपयोगिनार्थान्तरेण निगृह्यत इति ६ । अभिधेयरहितवर्णानुपूर्वीप्रयोगमात्रं C - 73 निरर्थकं नाम निग्रहस्थानं भवति । अनित्यः शब्द : कचटतपानां गजडदबत्वात् घझढधभवदित्येतदपि सर्वथार्थशून्यत्वान्निग्रहाय भवति साध्यानुपयोगाद्वा । यत्साधनवाक्यं दूषणं वा किंचित्त्रिरभिहितमपि पर्षत्प्रतिवादिभ्यां बोद्धुं न शक्यते, तत् क्लिष्टशब्दमप्रसिद्धप्रयोगमतिह्रस्वोच्चारितमित्येवंप्रकारमविज्ञातार्थंC-74 नाम निग्रहस्थानं भवति । असामर्थ्यसंवरणप्रकारो ह्ययमिति निगृह्यते ८ । पूर्वापरासंगतपदसमूहप्रयोगादप्रतिष्ठितवाक्यार्थमपार्थकंC-75 नाम निग्रहस्थानं भवति । यथा दश दाडिमानि षडपूपाः कुण्डमजाजिनं पललपिण्ड इत्यादि ९ । प्रतिज्ञाहेतूदाह - रणोपनयनिगमनवचनक्रममुल्लंघ्यावयवविपर्यासेन प्रयुज्यमानमनुमानवाक्यमप्राप्तकालंC - 76 नाम निग्रहस्थानं भवति स्वप्रतिपत्तिवत्परप्रतिपत्तेर्जनने परार्थानुमानक्रमस्यापगमात् १० । पञ्चावयवे वाक्ये प्रयोक्तव्ये तदन्यतमेनाप्यवयवेन हीनं प्रयुञ्जानस्य न्यूनं - 77 नाम निग्रहस्थानं भवति । प्रतिज्ञादीनां पञ्चानामपि परप्रतिपत्तिजन्मन्युपयोगादिति ११ । एकेनैव हेतुनोदाहरणेन वा प्रतिपादितेऽर्थे हेत्वन्तरमुदाहरणान्तरं वा वदतोऽधिकं C-78 नाम निग्रहस्थानं भवति, निष्प्रयोजनाभिधानात् १२ । (C-71-72-73-74-75-76-77 ) तु० पा० प्र० प० । Jain Education International For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org
SR No.004073
Book TitleShaddarshan Samucchaya Part 01
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSanyamkirtivijay
PublisherSanmarg Prakashak
Publication Year2012
Total Pages712
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size16 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy