________________
षड्दर्शन समुञ्चय भाग - १, श्लोक - ३२, नैयायिक दर्शन
२२३
दूसरे के द्वारा जाति का प्रयोग किया जाने पर भी सम्यग् उत्तर ही देना चाहिए। परन्तु बदले में जाति से उत्तर देकर खंडन नहीं करना चाहिए। क्योंकि उस तरह से करने से तो असमंजस (अव्यवस्था) का प्रसंग आता है। ॥३१॥ अथ निग्रहस्थानमाह । अब निग्रहस्थान के स्वरुप को ग्रंथकार श्री कहते है। (मूल श्लो० )C-6निग्रहस्थानमाख्यातं परो येन निगृह्यते ।
प्रतिज्ञाहानिसंन्यासविरोधादिविभेदतः ।।३२ ।। श्लोकार्थ : जो प्रतिज्ञाहानि, प्रतिज्ञासंन्यास, प्रतिज्ञाविरोधादि विशिष्टभेद से पर (प्रतिवादि विपक्ष) निगृहीत किया जाये उसको प्रतिज्ञाहानि आदि (बाईस) निग्रहस्थान कहे गये है।
व्याख्या-येन केनचित्प्रतिज्ञाहान्याधुपरोधेन परो विपक्षो निगृह्यते, परवादी वचननिग्रहे पात्यते तन्निग्रहस्थानम् । पराजयस्तस्य स्थानमाश्रयः कारणमित्यर्थः । आख्यातं कथितम् । कुतो नामभेदत इत्याह- प्रतिज्ञाहानीत्यादि' । हानिस्त्यागः, संन्यासोऽपह्नवं, विरोधो हेतोर्विरुद्धता, तेषां द्वन्द्वे हानिसंन्यासविरोधाः । ततः प्रतिज्ञाशब्देनेत्थं सम्बन्धः, प्रतिज्ञायाः पक्षस्य हानिसंन्यासविरोधाः प्रतिज्ञाहानिसंन्यासविरोधास्ते आदिर्येषां ते प्रतिज्ञाहानिसंन्यासविरोधादयः, आदिशब्देन शेषानपि भेदान्परामृशति, तेषां विभेदतो विशिष्टभेदतः, येन प्रतिज्ञाहान्यादिदूषणजालेन परो निगृह्यते, तन्निग्रहस्थानमित्यर्थः । निग्रहस्थानं च सामान्यतो द्विविधं, विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्चC-62 । तत्र C-6विप्रतिपत्तिः साधनाभासे साधनबुद्धिः दूषणाभासे च दूषणबुद्धिः । C-"अप्रतिपत्तिस्तु साधनस्यादूषणं दूषणस्य चानुद्धरणम् । द्विधा हि वादी पराजीयते । यथा-कर्तव्यमप्रतिपद्यमानो विपरीतं वा प्रतिपद्यमान इति विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिभेदाञ्च द्वाविंशतिर्निग्रहस्थानानि भवन्ति । तद्यथा-प्रतिज्ञा'हानिः प्रतिज्ञान्तरं प्रतिज्ञाविरोधः प्रतिज्ञासंन्यासः हे त्वन्तरं अर्थांतरं निरर्थक ‘अविज्ञातार्थं 'अपार्थक १०अप्राप्तकालं "न्यूनं १२अधिकं १२पुनरुक्तं अननुभाषणं ५अज्ञानं ६अप्रतिभा "विक्षेपः “मतानुज्ञा पर्यनु योज्योपेक्षणं निरनुयोज्यानुयोगः २१अपसिद्धान्तः हेत्वाभासाश्चC-65 ।। C-66अत्राप्यननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेपः पर्यनुयोज्योपेक्षणमित्यप्रतिपत्तिप्रकाराः, शेषाश्च विप्रतिपत्तिभेदाः । टीकाका भावानुवाद : व्याख्या : जो कोई प्रतिज्ञाहानिआदि के उपरोध से विपक्ष (परवादि) निगृहीत किया जाये अथवा परवादि को वचननिग्रह में गिराया जाये, तो उसे प्रतिज्ञाहानिआदि निग्रहस्थान कहे गये है। तात्पर्य यह है कि पराजय
(C-61-62-63-64-65-66)- तु० पा० प्र० प० ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org