________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, श्लोक - १७, १८, १९, नैयायिक दर्शन
१५१
(२) वियुक्तयोगियों का प्रत्यक्ष : असमाधि अवस्था में योगियो को आत्मा-मन-बाह्येन्द्रिय और रुपादि चार के संयोग से रुपादिका, आत्मा-मन-श्रोत्रेन्द्रिय ये तीन के संयोग से शब्द का, आत्मा, मन, ये दोनो के संयोग से सुखादि का जो ग्रहण होता है, उसे वियुक्तयोगियों का प्रत्यक्ष कहा जाता है और वह निर्विकल्पक और सविकल्पक दोनो प्रकार का जानना ।
इस विषय में विस्तार से जानने की इच्छावालो के द्वारा न्यायसार की टीका देखना। ___ अथानुमानलक्षणमाह “अनुमानं तु तत्पूर्वं त्रिविधं भवेत्पूर्ववच्छेषवञ्चैव” इत्यादि । अत्र चैवशब्दौ पूर्ववदादीनामर्थबाहुल्यसूचकौ । तथाशब्दश्चकारार्थः समुञ्चये । शेषं तु सूत्रव्याख्ययैव, व्याख्यास्यते, सूत्रं त्विदं “तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानं, पूर्ववच्छेषवत्सामान्यतोदृष्टं च” [ ] इति । एके व्याख्यान्ति । अत्रैकस्य पूर्वकशब्दस्य सामान्यश्रुत्या लुप्तनिर्देशो द्रष्टव्यः । तत्पूर्वकमित्यत्र तच्छब्देन प्रत्यक्षं प्रमाणमभिसंबध्यते । तत्पूर्वकं प्रत्यक्षफलं लिङ्गज्ञानमित्यर्थः । तत्पूर्वकपूर्वकं लिङ्गिज्ञानम् । अयमत्र भावः । प्रत्यक्षाळूमादिज्ञानमुत्पद्यते, धूमादिज्ञानाञ्च वहन्यादिज्ञानमिति । इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नत्ववर्जाणि च ज्ञानादिविशेषणानि प्रत्यक्षसूत्रादत्रापि संबन्धनीयानि । एषां च व्यवच्छेद्यानि प्रागुक्तानुसारेण स्वयं परिभाव्यानि । तथा द्वितीयलिङ्गदर्शनपूर्विकाया अविनाभावसंबन्धस्मृतेस्तत्पूर्वकपूर्वकत्वात्तज्जनकस्यानुमानत्वनिवृत्त्यर्थमर्थोपलब्धिग्रहणं कार्यं, स्मृतेस्त्वर्थं विनापि भावात् । ततोऽयमर्श: । अर्थोपलब्धिरूपमव्यभिचरि-तमव्यपदेश्यं व्यवसायात्मकं ज्ञानं तत्पूर्वकपूर्वकं, यतो लिङ्गादेः समुपजायते तदनुमानमिति १ । तथा ते द्वे प्रत्यक्षे लिङ्गलिङ्गिसंबन्धदर्शनं लिङ्गिदर्शनं (लिङ्गदर्शनं) च पूर्वं यस्य तत्तत्पूर्वकमिति विग्रहविशेषाश्रयणादनुमानस्याध्यक्षफलद्वयपूर्वकत्वं ज्ञापितं द्रष्टव्यम्-81 २ । तथा तानि प्रत्यक्षादिसर्वप्रमाणानि पूर्व यस्य तत्तत्पूर्वकमिति विग्रहविशेषाश्रयणेन सर्वप्रमाणपूर्वकत्वमप्यनुमानस्य लभ्यते । न च तेषां पूर्वमप्रकृतत्वात्कथं तच्छब्देन परामर्श इति प्रेर्यम् । यतः साक्षादप्रकृतत्वेऽपि प्रत्यक्षसूत्रे व्यच्छेद्यत्वेन प्रकृतत्वादिति । टीकाका भावानुवाद :
अब अनुमान प्रमाण का लक्षण करते है। "अनुमानं तु तत्पूर्वं त्रिविधं भवेत्पूर्ववच्छेषवच्चैव दृष्टं सामान्यस्तथा" । अर्थात् प्रत्यक्षपूर्वक होनेवाला अनुमान पूर्ववत्, शेषवत् और सामान्यतोदृष्ट ऐसे तीन प्रकार से है।
यहाँ "चैव" - च और एव शब्द पूर्ववत् आदि अनुमान के प्रकारो का अर्थबाहुल्य का सूचक है। अर्थात् पूर्ववत् आदि पदो की अनेक व्याख्या की सूचना करता है। 'तथा' शब्द "च" कार अर्थ में है। अर्थात् समुच्चयार्थक है। श्लोक की शेषव्याख्या न्यायसूत्र की नीचे की व्याख्या द्वारा ही कि जायेगी। इस न्यायदर्शन का अनुमान यह है -
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org