________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, श्लोक - १७, १८, १९, नैयायिक दर्शन
१३९
(मूल श्लोक.) प्रत्यक्षमनुमानं चोपमानं शाब्दिकं B-68तथा । तत्रेन्द्रियार्थसंपर्कोत्पन्नमव्यभिचारि च ।। १७ ।। व्यवसायात्मकं ज्ञानं व्यपदेशविवर्जितम् । प्रत्यक्षमनुमानं तु B-6"तत्पूर्वं त्रिविधं भवेत् ।। १८ ।। पूर्ववच्छेषवच्चैव दृष्टं सामान्यतस्तथा । B-7"तत्राद्यं कारणात्कार्यानुमानमिह गीयते ।। १९ ।। श्लोकार्थ : प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान और शब्द यह चार प्रमाण है। वहाँ इन्द्रिय और पदार्थ के संयोग से उत्पन्न होनेवाला, अव्यभिचारि, व्यवसायात्मक और व्यपदेशरहित (शब्दप्रयोग रहित) ज्ञान प्रत्यक्षज्ञान कहा जाता है। प्रत्यक्ष (= व्याप्तिज्ञान) पूर्वकका ज्ञान अनुमान है। वे तीन प्रकार के है। (१) पूर्ववत् अनुमान, (२) शेषवत् अनुमान, (३) सामान्यतोदृष्ट अनुमान । उसमें कारण से कार्य का अनुमान करना, वह प्रथम पूर्ववत् अनुमान कहा जाता है। ।।१७-१८-१९।।
व्याख्या-प्रत्यक्षमध्यक्षं, अनुमान लैङ्गिक, चकारः समुञ्चयार्थः, उपमानमुपमितिः, तथा शब्दस्य समुञ्चयार्थत्वाच्छाब्दिकं च शब्दे भवं शाब्दिकमागम इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षस्य लक्षणं लक्षयति । "तत्रेन्द्रियार्थ" इत्यादि । तत्रेति तेषु प्रमाणेषु प्रथमं प्रत्यक्षमुच्यते । अत्रास्येदमक्षपादप्रणीतं सूत्रम् । “इन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्” इति (१,१,४) । इन्द्रियं चक्षुरादिमनःपर्यन्तं, तस्यार्थः परिच्छेद्य इन्द्रियार्थ इन्द्रियविषयभूतोऽर्थो रूपादिः, 'रूपादयस्तदर्थाः" [] इति:-71 वचनात् । तेन सन्निकर्षः प्रत्यासत्तिरिन्द्रियस्य प्राप्तिः संबन्ध इति यावत् । स च षोढा8-72 । इन्द्रियेण सार्धं द्रव्यस्य संयोग एव १ । रूपादिगुणानां संयुक्तसमवाय एव द्रव्ये समवेतत्वात् २ । रूपत्वादिषु गुणसमवेतेषु संयुक्तसमवेतसमवाय एव ३ । शब्दे समवाय एवाकाशस्य श्रोत्रत्वेन व्यवस्थितत्वात्, शब्दस्य तद्गुणत्वेन तत्र समवेतत्वात् ४ । शब्दत्वे समवेतसमवाय एव शब्दे समवेतत्वात् ५ । समवायाभावयोर्विशेषणविशेष्यभाव एव उक्तरूपपञ्चविधसंबन्धसंबद्धेषु वस्तुषु समवायघटादिदृश्याभावयोर्विशेषणत्वं विशेष्यत्वं भवतीत्यर्थः तद्यथा - तन्तवः पटसमवायवन्तः तन्तुषु पटसमवाय इति । घटशून्यं भूतलमिह भूतले घटो नास्तीति ६ षोढा सन्निकर्षः । (६) सन्निकर्षोकी विशेष समज : चाक्षुष, त्वाच, मानस, रासन, घ्राणज और श्रावण, ये छ: प्रकार के प्रत्यक्ष में कारण सन्निकर्ष छ: है।
घटादि द्रव्य और आत्मद्रव्य के प्रत्यक्ष के प्रति चक्षु, त्वक् और मन इन्द्रिय करण है। घटादि द्रव्य के साथ जब "चक्षु" और "त्वक्" इन्द्रिय का संयोग तथा आत्मा के साथ "मन" इन्द्रिय का संयोग हो तब ही घटादि द्रव्य का और आत्मद्रव्य का अनुक्रम से चाक्षुष अथवा त्वाच और मानसप्रत्यक्ष होता है । चक्षु इत्यादिक इन्द्रियो के
सन्निकर्ष से होता है वह प्रत्यक्ष है. उसे लौकिक प्रत्यक्ष कहा जाता है। इसलिए एतादृश प्रत्यक्ष के विषय घटादि A “गन्धरसरुपस्पर्शशब्दाः पृथिव्यादिगुणास्तदर्थाः ।" न्यायसू० १।१।१४।। (B-68-69-70-71-72) - तु० पा० प्र० प० ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org