________________
षड्दर्शन समुञ्चय भाग - १, श्लोक - ७, बोद्धदर्शन
व्याप्यस्याभावः प्रसजति-80 । तथाहि-A-81यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसदिति । स च नित्योऽर्थोऽर्थक्रियायां प्रवर्तमानः क्रमेण प्रवर्तेत यौगपद्येन वा । न तावत्क्रमेण, यतो टेकस्या अर्थक्रियायाः करणकाले तस्यापरार्थक्रियायाः करणस्वभावो विद्यते न वा । यदि विद्यते, कुतः क्रमेण करोति । अथ सहकार्यपेक्षया इति चेत्, तेन सहकारिणा तस्य नित्यस्य कश्चिदतिशयः क्रियते न वा । यदि क्रियते, तदा किं पूर्वस्वभावस्य परित्यागेन क्रियतेऽपरित्यागेन वा । यदि परित्यागेन, ततोऽतादवस्थ्यापत्तेरनित्यत्वम् । अथ पूर्वस्वभावापरित्यागेन, ततस्तस्य नित्यस्य तत्कृतोपकाराभावात्किं सहकार्यपेक्षया कर्तव्यम् । अथाकिंचित्करोऽपि सहकारी तेन विशिष्टकार्यार्थमपेक्ष्यते । तदयुक्तं, यतः___“A-82अपेक्ष्येत परः कश्चिद्यदि कुर्वीत किंचन । यदकिंचित्करं वस्तु किं केनचिदपेक्ष्यते ।।१ ।।" [प्र० वा० - ३ । २७९] अथ तस्य प्रथमार्थक्रियाकरणकालेऽपरार्थक्रियाकरणस्वभावो न विद्यते, तथा च सति स्पष्टैव नित्यताहानिः ।-83 अथासौ नित्योऽर्थो यौगपद्येनार्थक्रियां कुर्यात् । तथा सति प्रथमक्षण एवाशेषार्थक्रियाणां करणाद्वितीयक्षणे तस्याकर्तृत्वं स्यात् । तथा च सैवानित्यतापत्तिः । अथ तस्य तत्स्वभावत्वात् ता एवार्थक्रिया भूयो भूयो द्वितीयादिक्षणेष्वपि कुर्यात् तदसांप्रतं, कृतस्य करणाभावादिति । किं च द्वितीयादिक्षणसाध्या अप्यर्थसार्थाः प्रथमक्षण एव प्राप्नुवन्ति, तस्य तत्स्वभावत्वात्, अतत्स्वभावत्वे च तस्यानित्यत्वप्राप्तिरिति । तदेवं नित्यस्य A-8'क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरहान्न स्वकारणेभ्यो नित्यस्योत्पाद इति । अथ विनश्वरस्वभावः समुत्पद्यते । तथा च सति विघ्नाभावादायातमस्मदुक्तमशेषपदार्थजातस्य क्षणिकत्वम् । तथा चोक्तम् “जातिरेव हि भावानां विनाशे हेतुरिष्यते । यो जातश्च न च ध्वस्तो नश्येत्पश्चात्स केन च ।।१।।
टीकाका भावानुवाद :
परमनिकृष्ट काल को क्षण कहा जाता है। क्षण में उत्पन्न होनेवाले को (३४)क्षणिक कहा जाता है। अर्थात् क्षणमात्र रहनेवाले को क्षणिक कहते है। सर्वसंस्कार (सर्व पदार्थ) क्षणविनश्वर होते है। अर्थात् एक क्षण (३४)बौद्धो की मान्यता यह है कि...... जगत के सर्वपदार्थ अपने अपने कारणो से उत्पन्न होते है, वह एक निर्विवाद बात
है। तो अब बताइये कि कारणो से उत्पन्न होते हुए वे पदार्थ विनश्वर स्वभाववाले उत्पन्न होते है या अविनश्वर स्वभाववाले उत्पन्न होते है ? यदि अविनश्वर स्वभाववाले होते है, तो नित्य पदार्थ होने से असत् सिद्ध हो जायेगा। क्योंकि जो अर्थक्रिया करता है वही परमार्थ रुप से सत् है। अर्थक्रिया और पदार्थ की सत्ता में कार्य-कारणभाव है । अर्थक्रिया व्यापक है तथा पदार्थ की सत्ता व्याप्य है। अर्थक्रिया क्रम से होती है या युगपद् ? नित्यपदार्थ में क्रम या युगपद् दोनो प्रकार से अर्थक्रिया नहीं होती। इसलिये सत्ता की व्यापक अर्थक्रिया का अभाव है तो व्याप्य ऐसी सत्ता का भी अभाव होने से अविनश्वर स्वभाव की वस्तु का भी अभाव हो जाता है।
(A-80-81-82-83-84)-तु० पा० प्र०प० ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org