SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 131
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ षड्दर्शन समुञ्चय भाग - १, श्लोक - १ इति-A-14उक्तेनैव प्रकारेण द्वितीयोऽपि विकल्पो वक्तव्यः नवरं कालवादिन इति वक्तव्य ईश्वरवादिन इति वक्तव्यम् । तद्यथा-अस्ति जीवः स्वतो नित्यः ईश्वरतः । ईश्वरवादिनश्च सर्व जगदीश्वरकृतं मन्यन्ते । ईश्वरं च सहसिद्धज्ञानवैराग्यधर्मैश्चर्यरूपचतुष्टयं प्राणिनां च स्वर्गापवर्गयोः प्रेरकमिति । तदुक्तम्- “ज्ञानमप्रतिघं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः । ऐश्वर्यं चैव धर्मश्च सहसिद्धं चतुष्टयम् ।। १ ।। अन्यो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा ।। २ ।।" [महाभा० वन० ३०/२१] इत्यादि । टीकाका भावानुवाद : इस प्रकार कहे गये प्रकार से दूसरा विकल्प भी कहना चाहिए । अर्थात् कालवादि का विकल्प जिस प्रकार कहा उस प्रकार ईश्वरवादि का विकल्प भी कहना चाहिए। वह इस अनुसार है - "अस्ति जीवः स्वतो नित्यः ईश्वरतः ।" जीव है, स्वतः नित्य है और ईश्वरकृत है। ईश्वरवादि सर्व जगत को ईश्वरकृत मानते है। ज्ञान, वैराग्य, धर्म तथा ऐश्चर्य ये चारो एक साथ सिद्ध है, वह ईश्वर को (ईश्वरवादि) जीवो के स्वर्ग और अपवर्ग में प्रेरक मानते है। इसलिए (महाभारत में) कहा है कि..... जगतपति को अविनश्वर ज्ञान, वैराग्य, धर्म और ऐश्चर्य ये चारो सहज ही प्राप्त है। अपने सुखदुःख के भोग के क्षेत्र को खोजने में स्वयं असमर्थ ये लाचार अज्ञ जीव इश्वर के द्वारा प्रेरित होकर ही सुखदुःख भोगने के लिए स्वर्ग तथा नरक में जाता है। ॥१-२।। __ तृतीयो A-1 विकल्प आत्मवादिनाम् । आत्मवादिनो नाम “पुरुष A-1"एवेदं सर्वम्" [ऋग्वेद पुरुषसू०] इत्यादि प्रतिपन्नाः । चतुर्थो विकल्पो नियतिवादिनाम-17 । ते ह्येवमाहुः । नियतिर्नाम तत्त्वान्तरमस्ति यद्वशादेते भावाः सर्वेऽपि नियतेनैव रूपेण प्रादुर्भावमश्नुवते, नान्यथा । तथाहि-यद्यदा यतो भवति तत्तदा तत एव नियतेनैव रूपेण भवदुपलभ्यते । अन्यथा कार्यकारणव्यवस्था प्रतिनियतरूपव्यवस्था च न भवेत्, नियामकाभावात् । तत एवं कार्यनयत्यतः प्रतीयमानामेनां नियति को नाम प्रमाणपथकुशलो बाधितुं क्षमते । मा प्रापदन्यत्रापि प्रमाणपथव्याघातप्रसङ्गः । तथा चोक्तम्“नियतेनैव रूपेण सर्वे भावा भवन्ति यत् । ततो नियतिजा ह्येते तत्स्वरूपानुवेधतः ।। १ ।। यद्यदैव यतो यावत्तत्तदैव ततस्तथा । नियतं जायते न्यायात् क एनां बाधितुं क्षमः ।। २ ।।" [शास्त्रवा० श्लो० १७३/१७४] टीकाका भावानुवाद : तृतीय विकल्प आत्मवादियो का है:- जगत में यह सर्व दीखाई देता है, वह पुरुष ही है। ऐसा स्वीकार (A-14-15-16-17) - तु० पा० प्र० प० । Jain Education International For Personal & Private Use Only www.jainelibrary.org
SR No.004073
Book TitleShaddarshan Samucchaya Part 01
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSanyamkirtivijay
PublisherSanmarg Prakashak
Publication Year2012
Total Pages712
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size16 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy