________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, श्लोक - १
वीर परमात्मा की स्तुति में कलिकालसर्वज्ञ पू. हेमचन्द्रसूरिजी के द्वारा भी कहा गया है कि.... " आपके ऊपर श्रद्धा मात्र से ही पक्षपात नहीं है और अन्य ब्रह्मादि के ऊपर द्वेषमात्र से ही अरुचि नहीं है, परन्तु यथावद् आप्तत्व की परीक्षा के द्वारा वे वीरप्रभु का आश्रय किया है।"
१४
नन्वत्र सर्वदर्शनवाच्योऽर्थो वक्तुं प्रक्रान्तः, स च संख्यातिक्रान्तः । तत्कथं स्वल्पीयसानेन प्रस्तुतशास्त्रेण सोऽभिधातुं शक्यो, जैनादन्यदर्शनानां परसमयापरनामधेयानामसंख्यातत्वात् । तदुक्तं सम्मतिसूत्रे श्री सिद्धसेनदिवाकरेण - " जावइया वयणपहा तावइया चेव हुंति नयवाया । जावइया नयवाया तावइया चेव परसमया ।।9।।” [ सम्मति० ३/४७] व्याख्याA - अनन्तधर्मात्मकस्य वस्तुनो य एकदेशोऽन्यदेशनिरपेक्षस्तस्य यदवधारणं सोऽपरिशुद्धो नयः । स एव च वचनमार्ग उच्यते । एवं चानन्तधर्मात्मकस्य सर्वस्य वस्तुन एकदेशानामितरांशनिरपेक्षाणां यावन्तोऽवधारणप्रकाराः संभवन्ति, तावन्तो नया अपरिशुद्धा भवन्ति । ते च वचनमार्गा इत्युच्यते । ततोऽयं गाथार्थः । सर्वस्मिन् वस्तुनि यावन्तो यावत्संख्या वचनपथा वचनानामन्योन्यैकदेशवाचकानां शब्दानां मार्गा अवधारणप्रकारा हेतवो नया भवन्ति, तावन्त एव भवन्ति नयवादाः, नयानां तत्तदेकदेशावधारणप्रकाराणां वादाः प्रतिपादकाः शब्दप्रकाराः । यावन्तो नयवादा एकैकांशावधारणवाचकशब्दप्रकाराः, तावन्त एव परसमया परदर्शनानि भवन्ति, स्वेच्छाप्रकल्पितविकल्पनिबन्धनत्वात्परसमयानां विकल्पानां चासंख्यत्वात् । अयं भावः । यावन्तो जने तत्तदपरापरवस्त्वेकदेशानामवधारणप्रतिपादकाः शब्दप्रकारा भवेयुस्तावन्त एव परसमया भवन्ति । ततस्तेषामपरिमितत्वमेव स्वकल्पनाशिल्पिघटितविकल्पानामनियतत्वात् तदुत्थप्रवादानामपि तत्संख्यापरिमाणत्वादिति । तदेवं गणनातिगाः परसमया भवन्ति ।
टीकाका भावानुवाद :
यहां से ('ननु' से) शंकाग्रंथ का प्रारंभ होता है, वह पृ. ३७ तक ( इति चेत् तक) चलेगा ।
शंका : यहां सर्वदर्शन के वाच्यार्थ को कहने के लिए शुरुआत की है, वे दर्शन तो संख्यातीत है। तो किस प्रकार अत्यन्त अल्प ऐसे प्रस्तुत शास्त्र के द्वारा वे सर्वदर्शन का वाच्यार्थ कहना संभव होगा ? क्योंकि जैनदर्शन से अपर- अपर नामवाले अन्यदर्शन असंख्यात है। इसलिए सन्मतितर्कसूत्र में पू. आ. श्री सिद्धसेन दिवाकरसूरिजी के द्वारा कहा गया है कि- जावइया वयणपहा तावइया चेव हुंति नयवाया। जावइया नयवाया तावइया चेव परसमया ॥
श्लोकार्थ : जितने वचनमार्ग है उतने ही नयवाद है और जितने नयवाद है उतने अन्यदर्शन है । "
( A- 8) - तु० पा० प्र० प० ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jalnelibrary.org